Әлемдегі түріктердің саны және олардың ана тілін меңгеру жағдайы

Әлемдегі түріктердің саны және олардың ана тілін меңгеру жағдайы

Біздің заманымызда Еуразия кеңістігіндегі халықтардың ең үлкен тілдік топтарының бірі – түркі халықтары. Түркі халықтары басым елдерде қазір 163, 3 миллион адам тұрады. Әлемнің басқа елдерінде тағы 78 миллионға жуық түрік тұрады. Жалпы алғанда, планетада осы тіл тобына 240 миллионнан сәл астам адам жатады және ол тез өсіп келеді.
Түркі тектес елдер – Түркия (86 миллион), Өзбекстан (34, 7 миллион), Қазақстан (19, 7 миллион), Әзірбайжан (10, 3 миллион), Қырғызстан (6, 8 миллион) және Түркіменстан (6, 2 миллион). Сондай - ақ, көптеген түркі халықтары Иранда (30 млн), Ресейде (15 млн), Қытайда (14 млн), Германияда (5 млн), Иракта (3 млн), АҚШ - та (2 млн), Тәжікстанда (2 млн) және Францияда (600 мың) тұрады. Басқа елдерде тағы 6 миллион түрік бар.
Біріккен Ұлттар Ұйымының болжамы бойынша, Түркия халқының саны қалыптасқан өсімді сақтай отырып, 2050 жылы 97 миллион адамға, Өзбекстанға - 42 миллионға, Қазақстанға - 24 миллионға, Әзірбайжанға - 11 миллионға, Қырғызстанға - 9 миллионға, Түркіменстанға - 8 миллион адамға жетеді.
Осылайша, бұл елдердің азаматтарының саны 191 миллион адамға жетеді. Басқа елдерде тағы 88 миллионға жуық түркі халықтары өмір сүретін болады. Барлығы 279 миллион адам. Ресей аумағында түркі тілдес халықтардың көпшілігі татарлар. 2021 жылғы халық санағы бойынша татар халқы 4 713 669 адамды құрады.
Айта кету керек, Ресейдегі татарлар саны жағынан орыстардан кейін екінші орында тұр. Бірақ, жыл өткен сайын татарлар, өкінішке орай, азайып барады.
Алдыңғы 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағынан бері Ресейдегі татарлардың саны 596 980 адамды құрады. 2010 жылы 5 310 649 адам өздерін татарлар деп таныстырды. Татар тілінде сөйлейтіндердің жағдайы одан да нашар. Ресми мәліметтерге сәйкес, Ресейде татар тілінде сөйлейтіндердің саны (2010 жылдан бастап) 1 миллион адамға азайған. Ресейдің көптеген түркі тілдес халықтары да башқұрттар (2 миллион), чуваштар (1, 4 миллион) және якуттар (500 мың).
Олардың барлығында дерлік мемлекеттік құрылымдардың белгілері бар. Олардың кейбірінде түркілер басымдықты құрайды. Бұл олардың салт - дәстүрлері мен әдет - ғұрыптарын сақтауға мүмкіндік береді. Бірақ тілдер емес. Ресейдің барлық аймақтарында ұлттық тілдерді сақтауда қиындықтар бар.
Сонымен қатар, Ресейде көптеген түркі халықтары бар, олардың мемлекеттік білімі жоқ, олардың саны қазірдің өзінде қорқынышты түрде аз. Сонымен бірге олар тарихи түрде өз жерінде өмір сүреді және Ресейде дәстүрлі діндерден әлдеқайда бұрын пайда болған діндерді ұстанады. Мысалы, Кемерово облысында 13 мың шор, Якутияда 5500 долган, Алтайда 2700 телеут тұрады. Бұл халықтардың барлығы дерлік шамандық дінді ұстанады.
Діндерге келетін болсақ, түріктердің басым бөлігі мұсылман. Түркі халықтарының өкілдері де христиандық, буддизм және иудаизм діндерін ұстанады. Мысалы, Молдовадан бізге таныс гагауздар православие дінін ұстанатын түркі халықтары. Гагауздардың жалпы саны Балқан түбегіндегілерді қосқанда 250 мың адамға жетеді. Буддизмді ұстанатын ең ірі түркі халқы - тувалықтар.
Олардың саны 300 мың адамға жетеді. Қырымда бірден иудаизмді ұстанатын екі түркі халқы тұрады – қырымшақтар (1500 адам) және қараиттер (2000). Бұл жағдайда, соңғы жағдайда, біз ерекше түрдегі иудаизм туралы айтып отырмыз.
Олардың бар болуы қазірдің өзінде экзотикалық болып көрінеді, бірақ 2050 жылға қарай олармен не болады? Ең кішкентай түрік халықтары қазір Сібірде кездеседі. Мысалы, тофалар Иркутск облысында тұрады - бұл халықтың саны небәрі 800 адам. Бір қызығы, тофалар тілін небәрі 100 адам біледі.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ - Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты