XVIII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі қазақ-орыс қатынастары

8 - сынып. Қазақстан тарихы
Сабақтың тақырыбы:
§ 5. XVIII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі қазақ - орыс қатынастары
Сабақтың мақсаты:
• Оқушылардың қазақ - орыс қарым - қатынастарының дамуы жайлы білім деңгейін ұлғайту. Патшалық Ресейдің Қазақстандағы отаршылдық саясатының мәнін ашып көрсету, әскери бекністерінің салынуына қарсы қазақ халқының күресі туралы баяндау;
• Оқушыларды түрлі оқиғалар мен құбылыстардың себеп - салдары мен тарихи маңызын талдай білуге, жаңа деректер мен фактілерге, ақпарат көздеріне сүйене отырып логикалық ойлай білуге дағдыландыру;
• Оқушыларды өзара көмектесу, ынтымақ, достық рухында тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: аралас
Әдісі: әңгіме, сұрақ - жауап
Көрнекілігі: карта, сызба
Негізгі түсініктер: қамал, бекініс, әскери - барлау экспедициялары, Ресей империясының отаршылдық саясаты, қазақ халқының әскери бекіністер салуға қарсы ерлік күресі.
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі
2. Оқу құралын тексеріп түгелдеу
3. «Хабар» /ел жаңалықтарынан.../
4. Оқушы зейінін сабаққа аудару
Үй тапсырамысн сұрау:
1. Жоңғар хандығы жаулап алушылық саясатының негізгі себептері қандай?
2. Қазақстар жоңғар басқыншыларына қай жерлерде өткен шайқастарда тойтарыс берді? Жоңғарларға қарсы азаттық күресінің басында кімдер тұрды?
3. Шапқыншылықтың алғашқы кезеңіндегі қазақстардың жеңілу себептері және жоңғарларға қарсы халық - азаттық күрестің тарихи маңызы.
Жаңа сабақты оқытудың жоспары:
1. Қазақ хандығы мен Ресей мемлекеті арасындағы қарым - қатынастың жандана бастауы
2. Патша үкіметінің әскери бекіністер салуы.
3. Ресейдің Қазақстанға жіберген елшіліктері
4. Ресейдің Орта және Кіші жүз қазақстарымен шекаралық қақтығыстары.
Екі ел арасындағы өзара демократиялық және әскери байланыс орнатуға деген мүдделіліктің болғаны оқушыларға өткен сабақтардан таныс. Осы қарым - қатынасты нақтылай түсетін мысалдар келтіре кету керек. Жаңа тақырыпты баяндау барысында орыстар күнделікті өмірде және ресми құжаттарда қазақстарды неге «қырғыз», «қырғыз - қайсақ» атағанын түсіндіремін. Оқушылардың білімділік дәрежесін арттыра түсу мақсатымен, екі ел арасындағы қарым - қатынастың қыр - сырын кесте арқылы терең ашып көрсетеміз.
«XVIII ғасырдың алғагқы үштен біріндегі қазақ - орыс қатынастары»
Қатынастары Қазақ хандығы Ресей мемлекеті
Дипломатиялық
Сауда - экономикалық
Екі ел байланыстарының маңызы
Картаның көмегімен әскери бекіністер салудың барысымен танысамыз. Оқиғалар тізбегі:
• Орыс - қазақ қатынастарының тарихы ерте кезден басталады, XVIII ғасырдың басынан бастап екі елдің бір - бірін танып білуге деген қызығушылығы арта түсті. Сібір губернаторы М. П. Гагарин орыс патшасына Ертістен Жаркентке дейінгі алтынға өте бай жасаған жобасын ұсынады. 1715 жылы шілдеде подполковник И. Д. Бухгольц басқарған экспедиция Тобылдан шығып Ертісті бойлай аттанады Экспедициясының жұмысының нәтижесінде Жәмішев және Омбы (1716жылы) бекіністерінің негізі қаланды.
• 1715 - 1716 жылдары князь А. Д. Бекович - Черкасскийй экспедициясы Хиуаға жорыққа шықты.
• 1717 жылы Жәмішевпен Ертісті бойлай әскери қамалдар салу үшін П. Северский мен В. Чередовтың экспедициясы жасақталады. П. Северскийдің отряды Железинск бекінісін салды. В. Чередовтың отряды Калбасинск қамалы тұрғызып, Ертістің оң жағасында Семей бекінісінің (1718 жылы) негізін қалады.
• 1719 - 1720 жылдары майор И. М. Лихаревтің экспедициясы Ертісті бойлай жүріп, 1720 жылы Өскемен, Черноярск және Коряков қамалдарын салып шықты. Кейінірек олардың арасына шағын редуттар мен форпосттар орнатылады. Бұл әскери - қорғаныстың тірек пунктері Жоғары Ертіс шекаралық шебін құрды және жоңғар, т. б. шабуылынан қорғануда зор рөл атқарды.
• 1722 жылы парсы жорығынан оралған І Петр қазақстарды Орыс мемлекеті құрамына қосып алу жоспары: «... миллионға дейін жұмсалса да, аса көп шығындарға қарамастан... Азияның барлық елдері мен жерлеріне жеткізеді... бағы заманнан естіліп кеткен қырғыз - қайсақ ордаларын Ресей империясының құрамына алу...» туралы айтты. Ресей империясы мен қазақ халқы арасындағы қарулы қақтығыс жайлы, оқушыларға жаңа тақырыпты қаншалықты меңгергенін білу үшін, қорытынды тапсырмалар беріліп, сұрақтар қойылады.
1 - тапсырма. Құжаттармен жұмыс.
- Оқулық пен хрестоматиядан тиісті құжаттарды оқыңдар.
1. Ресей мемлекеті Қазақ хандығына қатысты саясатында қандай мақсаттарды көздейді?
2 - тапсырма. Құжаттармен жұмыс.
Оқулық пен хрестоматиядан тиісті құжаттарды оқып шығып, мына сұрақтарға жауап беріңдер:
1. И. Д. Бухгольцтің Қазақстандағы әскери экспедициясының мақсатын анықтаңдар.
2. Ертістегі әскери бекіністер не мақсатпен салынды?
Сабақты бекіту:
1. Әскери бекіністер салуға қазақ халқы қалай қарады?
2. Орыс бекініс қамалының тұрғындары мен қазақтар арасындағы әскери қақтығыстар неге жиі болып тұрды?
Үйге тапсырма:
1. 1715 - 1720 жылдары тұрғызылған әскери бекіністер желісін картаға салып келіңдер.
2. XVIII ғасырдың үштен біріндегі қазақ - орыс қарым - қатынастарының жандануының себептері неде?
3. XVIII ғасырдың басындағы Қазақ хандығының жағдайына сипаттама беріңдер.