Түркия Республикасының жарияланғанына 100 жыл толуын атап өтті және Түркияның Тұңғыш Президенті Мұстафа Кемал Ататүріктің соған қосқан үлесі туралы

Түркия Республикасының жарияланғанына 100 жыл толуын атап өтті және Түркияның Тұңғыш Президенті Мұстафа Кемал Ататүріктің соған қосқан үлесі туралы

Жексенбі, 29 қазан күні Түркияда республиканың жарияланғанына 100 жыл толуына орай бұқаралық шаралар өтті. Олардың негізгілері Анкара мен Ыстамбұлда президент Режеп Тайып Ердоғанның қатысуымен өтеді. Анкарадағы оқиғалар Түркия басшылығының республиканың негізін қалаушы Мұстафа Кемал Ататүрік кесенесіне баруымен басталды.

Одан кейін Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісінен бастап Түркияның бірінші парламентіне дейінгі 1923 әскерден тұратын әскери шеру өтті. Түркия Әуе күштерінің Соло Түрік пилотаждық командасы Анкара аспанында әуе шоуын өткізді. Түс ауа 20 жауынгерлік ұшақтың сүйемелдеуімен Түрік Әскери - теңіз күштерінің 100 кемесі Босфор бұғазы арқылы өтті.

Бұғаздың жағасынан 101 зеңбіректен тұратын зеңбірек атылды. Ердоған жергілікті уақыт бойынша 19: 23 - те халыққа үндеу жасады. Мереке Босфор бұғазында 2023 ұшқышсыз ұшақ пен отшашулардың қатысуымен өткен жарық шоуымен аяқталды.

Түркияның Тұңғыш Президенті Мұстафа Кемал Ататүрік қазіргі түрік мемлекетінің берік іргетасын қалағанына күмән жоқ. ХХ ғасырдың басында Осман империясының құлдырауы соңғы шегіне жетті. Осман империясы болашақ Түрік Республикасы, ислам дінбасыларының қоғамдық өмірінде күшті рөлге ие жабық ел болды. Бірінші дүниежүзілік соғыстың жеңіліске ұшырауынан кейін ел астанасы мен Түркияның бүкіл аумағы басып алынған Сұлтан Мехмед Антанты бұйрықтарын орындауға кірісті. Ел парламенті шетелдік интервенционистер тарапынан тарады. Ал түрік әскері батыстық әскери кеңесшілердің басшылығына көшті.

Сонымен қатар, 1920 жылы Севр келісімшартының шарттарына сәйкес Түркия (немесе керісінше Киелі Кіші Азия түбегінің және Босфордың еуропалық жағалауларынан қалғаны) толық жеңілді деп шешілді. Түркияның болашағын Гази - Мұстафа Кемал Паша есімді 40 - жастағы Осман армиясының офицері ғана құтқара алды. Ол өз елін еуропалық бағытта қозғалуға мәжбүрледі және өзі бұл өзгерістерді басқарды. Мұстафа Кемал Ататүрік заманауи түрік мемлекетінің негізін қалаушы болды.

Көптеген түрік патриоттары сияқты Мұстафа Кемал 1880 жылы Салоники қаласындағы бай отбасында елдің шетінде туылды. Ататүріктің аты, яғни «түріктердің әкесі» немесе «Ұлы түрік» 1934 жылы Түркия парламентінің ұсынысы бойынша қабылданды. Әскери колледжден және Стамбулдағы Бас штабтың академиясын бітірген жас Мустафа Кемал Бірінші дүниежүзілік соғыстың алдында Ливиядағы итальяндықтарға қарсы, Фракияда болгармен қарсы күреске қатысады.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Осман әскерінің дайындығы өте нашар болды. Бірақ Ұлы Ататүрік қолбасшылығымен олар өз туған елді жаулардан тазартты. Алайда Бірінші дүниежүзілік соғыстың басты нәтижесі – Осман империя жеңіліске ұшырады және құрдымға кетті. 1919 жылдың жазында түрік армияны қалпына келтіріп, Мұстафа Кемал Түркияның шығыс бөлігінде елдің тәуелсіздік жақтаушыларын жинады. Мұстафа Кемал 1920 жылдың көктемінде билік орталығын құрады: Анкарада Түркияның Ұлы Ұлттық Ассамблеясын шақырды.

Болашақ Ататүрік бұл парламенттің төрағасы және түрік үкіметінің басшысы болып сайланады. Түркияның белсенді жас республикасына Кеңестік Ресей көмектесті: 1920 - 1922 жж. Кеңес мемлекеті Мұстафа Кемалға қару - жарақты, оқ - дәрі мен екі центнер алтын жеткізді. Кеңестік Ресей көршілес елдегі революциялық қозғалысының қолдауымен қоса кеңестік астық экспорттау үшін Қара теңіз бұғаздарына достық режимі керек еді. Кеңестік мемлекет осы сауда - саттық арқасында өзіне керек шетел валютаны тапты.

Осман империясының құлдырауы бұзылған адамдар мен бұрынғы османлы - түрік элитасының саяси банкроттығы Ататүріктің қажетті түбегейлі реформаларды өткезуге жолын ашты.
Ататүрік әрқашан «толық тәуелсіздік экономикалық тәуелсіздік алған жағдайда ғана мүмкін болады», - деп айтқан.

Ататүрік ең маңызды реформалары: елдің сот жүйесін және құқықтық нормаларды батыс үлгіге көшу, григориан күнтізбесі, метрикалық жүйесінің және еуропалық киім, шариғат сотын тарату және көп әйел алуға тыйым салу, латын әліпбиі көшу мен түрік тілін араб және парсы сөздерден тазартуы, Стамбул астанасы Анкара қаласына аудару, 5 - күндік жұмыс аптасының құру, бірінші ұлттық банкін құру, темір жол және жергілікті өнеркәсіпті ұлттандыру, кеңестік бес жылдық жоспарға ұқсас өнеркәсіптік даму жоспарын ұлттық экономикасына енгізуі.

Айтпақшы, түрік тілінің араб графикасынан латын графикасына көшуінде Түркияның Тұңғыш Президенті Мұстафа Кемал Ататүріктің маңызды рөл атқарғаны даусыз. Өйткені оларды түрік сөздерінде K, V және KS - ға оңай ауыстыруға болады. 1928 жылы Түркия үкіметі түбегейлі түрде елдің өмірін өзгертуге және Түркиядағы бүкіл өмірді араб әліпбиінен латын алфавитіне көшіру туралы шешім қабылдады. «Түрік тілі ғасырлар бойы тізбектелген, ал енді осы бағаналарды сындыратын кез келді, — деді сол уақыттағы Түркия Президенті Мұстафа Кемал Ататүрік.
Бұл өте радикалды қадам болды. Мұның себебі араб жазуының керемет күрделілігі болды — Түркиядағы мультимәдениеттілік жағдайында бұл шетелдіктердің интеграциясына үлкен кедергі келтірді және Батыс елдерімен халықаралық қатынастарға кері әсерін тигізді. Ескі араб алфавитінде 5 мыңға жуық таңбалар болды — қиындықтар тек шетелдік шыққан оқырмандар арасында ғана емес, баспаханалардағы жергілікті қызметкерлер үшін де қиын болды.
Сондықтан Түркия президенті жер және банктік реформалармен шектелмей, жаңа алфавит әзірлеуге қатысып, содан кейін оны халыққа тарату үшін комиссия құрды. Ол тіпті мұндай ауысудың мүмкін болатынына күмәнданбады — оның көз алдында Әзірбайжанның мысалы болды. Онда түркітілдес және ислам халықтары арасында латын әліпбиін таратуға мүмкіндік туды.
29 таңбадан тұратын қазіргі түрік алфавиті пайда болды. Ол латын әріптерінен тұрды, олардың кейбірінде диакритикалық белгілері болды - әріптерді жергілікті айтылымға бейімдейтін арнайы элементтер. Кейбір басқа хаттар мақсатсыз пайдаланылмады, өйткені комиссияның пікірі бойынша олар қажет емес еді. Сонымен, алфавитте Q, W және X жоқ,
Бұдан кейін бейімделудің және жаңа алфавитке көшудің күрделі және ұзақ процесі жүрді. Елдегі барлық белгілерді, кафелердің, мейрамханалардың, қонақ үйлердің және басқа мекемелердің белгілерін мүлдем ауыстыру керек болды. Жаңа алфавиттің көмегімен жаңа құжаттарды жазу жоспарланған болатын, алайда адамдар емле бойынша әлі де жеткілікті білім ала алмады. Ол үшін ересектерге арналған мектептер бүкіл елде ұйымдастырыла бастады, ал 16 - дан 40 жасқа дейінгі азаматтар бұл мектептерде жаңа әліпбиді үйренуге мәжбүр болды.
Жаңа әліпбиге көшу қажеттілігі туралы халықты сендіру үшін Мұстафа Кемал Ататүріктің өзі ел комиссиясымен бірге сапар шегіп, халықты осы реформаның маңыздылығына сендіре бастады. Қысқа уақыт ішінде 14 миллионнан астам халқы тұратын елде жазбаша тілді өзгерту оңай болған жоқ. Кейбіреулер бұл өзгерістер мен жеңілдетулерді құптады, ал кейбіреулер наразылық білдіріп, мешіттерді безендіру үшін жиі қолданылатын араб жазуы арқылы елдің өзіндік ерекшелігі мен сұлулығын жоғалтады деп санады.
Латын әліпбиінің қабылдануы еуропалық стандарттарға сәйкес жаңадан құрылған көптеген бастауыш және орта мектептерде, арнайы және жоғары оқу орындарында оқуды жеңілдетті, сонымен бірге ғылыми зерттеулердің дамуына, Түркияның еуропалық мәдениет пен өркениетке енуіне ықпал етті. Бүкіл науқан түрік патриотизмі ұранымен өтті.
Ұлттық патриотизмді ояту мақсатында түрік тілін дамыту науқаны да түрік лингвистикалық қоғамымен өткізілді. Оның ресми мақсаты - түрік тілін шетелдік, араб - парсы сөздерінен тазарту. Негізгі әдеби шығармалардың мазмұнын қазіргі түрік тіліне ауыстыра отырып, жаңа, тек түрік тілінен шыққан сөздерді қолданатын қайта жазу пайда болды.
Ататүріктің демократияландыру реформалары ел өмірінің барлық саласын қамтыды. Әйелдерге жоғары оқу орындарында оқуға рұқсат етілді. Әйелдер бизнес жасау, дауыс беру, парламентке сайлану құқығына ие болды. Зайырлы мемлекетке көшу. Қасиетті Құран түрік тіліне аударылған еді. Аты аңызға айналған Айя - София мешіті ұлттық мұражайға айналды. Бірыңғай білім беру жүйесі пайда болды. Елде мыңдаған жаңа мектептер пайда болды. Түрік балалары тегін білім алды. Ұлы Ататүрік 1938 жылғы 10 қарашада қайтыс болды.

Мұстафа Кемал Ататүрік Түркия үшін өз ғұмыры мен қызметін арнады. Көптеген ғасырлар бойы түрік империясы әлемдік саясатта жетекші рөл атқарған еді. Бұл түріктердің санасына, олардың ойлау имиджіне ерекше әсер қалдырды. Түріктер өздерін мемлекетте басқа тұрғындарға қарағанда жоғары санады. Ал Ұлы Ататүрік бүкіл ел мен халықты империялық мұрасынан бас тартуға және жаңа заманға сай сана мен ойлау қабілетіне қол жеткізді. Бұл түрік халқының қалыптасуы мен бірігуіне әкелді. Кезінде Ататүрік: «Біз барлық жағынан бізге дұшпан, жаулардың қоршауында тұрмыз. Тек түрік халықтың нағыз бірлігі мен бірі біріне нағыз достық болмаса, Түркияның болашағы – жоқ!», деп айтқан екен. Ұлы Ататүрік ұлттық түркі идеясының негізі - отан, мемлекет, республика және қоғамдық құқықтың негізгі қағидаларын тұжырымдады.

Сонымен қатар, Конституцияға енгізілген бірқатар қағидалар қабылданды. Түрік мемлекеті республикалық басқару формасына көшу; тәуелсіздік үшін күрестің қағидаларына адалдық, ұлтшылдық - түрік халқының өркендеуі; лацизм - мемлекеттен дінді бөлу принципін қорғау; ұлты - сыныптар мен сыныптық күрес орыс кеңес большевиктердің идеясына тойтарыс беру; халықтық егемендікті демократия негізінде жүзеге асыру болды. Бұлардың барлығы қазіргі заманға сай мықты түрік мемлекеттің пайда болу мен дамуына жол ашты.

Түркияның көрнекті мемлекет қайраткері Мұстафа Кемал Ататүріктің реформалары Бірінші дүниежүзілік соғыстың және Осман империясының ыдырау салдарынан жойылған ел мен халықты тезірек еуропалық нормалар мен стандарттарға бағдарланған, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы жеткілікті дамыған және ислам әлемі елдерінің арасында абсолюттік көшбасшы бола алатын гүлденген дамыған мемлекетке айналуға мүмкіндік берді.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс Халықаралық Университетінің доценті