Киіз үйдің ішкі көрінісі, өрнектердің түстері мен бояулары

Бейнелеу өнері 6 сынып
Тақырыбы: Киіз үйдің ішкі көрінісі, өрнектердің түстері мен бояулары.

Мақсаты: Киіз үйдің шығу тарихымен безендіру кезіндегі өрнектердің жасалу жолдары мен өрнектерде қолданылатын бояу үлгілері мен ұлттық үлгіде безендіру тәсілдерімен таныстыру.
Көшпелі қазақ халқында мал шаруашылығы тек оның тұрмыс – тіршілігінде ғана емес, рухани мәдениетінде де көшпелі із қалдырды. Көшіп – қонуға ыңғайлы киіз үйдің жасау – жабдықтары негізінен мал жүнінен, терісінен, сүйегінен жасалған. Қазақтың киіз үйі мынадай киізден жасалған жабдықтардан: киіз үйді жерден бастап уықтарға дейін жабатын туырлықтан, уықтан шаңыраққа дейін жабатын үзектен, шаңырақты жабатын түндіктен тұрады. Киізді өрнекті туырлық баулар арқылы керегелерге байлаған. Киіз үй ішіне енген адамның назары бірден басқұрға түседі. Басқұр түрлі түсті әсем өрнектермен өрнектеліп, киіз үйдің шаңырағын орап тұрады. Туырлықтың ішкі жоғарғы басы, туырлық, басқұрдың төмен түсіп тұратын өрнекті, шашақты жолақтары, шашақ бау киіз үй ішін әрлендіріп, безендіре түседі.

Үзік жапқы - киіз үйдің уықтары мен керегенің бір – бірімен бірігетін жерін жауып тұратын сәнді жолақша.
Коллаж. Коллаж жұмысында біз негізгі астарға әр түрлі материалдарды құрастырып жабыстырамыз. Киіз төсеніштерде тек жүннен жасалған бірыңғай жүн материалы жапсырылады. Жапсырылған өрнектер айқын көрініп тұру үшін оюды шектейтін иірілген жіптер пайдаланылады. Қазіргі кезде халық өнерінің көркем шығармаларын көрсететін көрмелерде қазіргі заманның өрнекті композицияларын көруге болады. Олар көбінесе киізден, матадан, теріден жасалған.
Бұл жұмыстар дәстүрлі ұлттық киіз басу, кілем тоқу, сырмақ сыру жұмыстарының кезеңін қайталайды.

Бұйымдарды өрнектеу.
1. Салынатын өрнек әрқашан бұйымның көлемі мен оның пішініне сәйкес келеді.
2. Өрнекті композиция – негізгі бұйымның түстік фонының өрнектерге сәйкес келуі, яғни бір - бірімен жарасымдылығы.
3. Өрнектер бір - бірімен тепе - теңдікте болады.
4. Түрлі түстер арқылы өрнекті композицияның ортасы, шеті, фоны анықталады.

Халық шеберлері ою - өрнек түрлерін тұрмыс – тіршілігіне, өз дәуіріндегі заман ағымына қарай лайықтап орындаған. Қазақ халқының ою - өрнек өнерінің белгілі бір дәрежеде жүйеленуіне бірқатар ғалымдар мен өнертанушылар, тарихшылар мен этнографтар атсалысқан.

Сан ғасырлар бойы халықтың рухани да материалдық игілігіне айналған осынау ою - өрнек өнері бүгінгі күнгі қоғам дамуының талабына сай, халық шеберлерінің шығармалық ізденістері нәтижесінде одан әрі дамып, жаңа түр, соны мазмұнға ие бола түсуде.

Сәндік қолданбалы өнер шеберлері өрнек элементтерін табиғаттан алады. Суретшінің, шебердің дарыны мен қабілеті көргендерін, жеміс - жидек немесе жануарларды қағаз бетіне стилизация жасап, жалпы ұқсастық ерекшелігін сақтай отырып беруге бағытталады.

Қазіргі сәндік қолданбалы өнер шығармаларындағы өрнектер ірі пішіндермен, түстің ашықтығымен, жалпыламалығымен ерекшеленеді. Оның көп элементтері қоршаған ортадан алынады. Сәндік өрнектер сызықтан, нүктеден, жолақтан, дақтан құбылмалы түстер гаммасын жасай отырып құралады.

Композициялық тұйық өрнектер дегеніміз шеңбер ішінде, түрлі бұрыштар ішінде орналасқан өрнектер. Оған сәнді табақшалар, орамалдар, қол орамалдар, бас киімдер мысал бола алады.

Сәндік қолданбалы өнерге түстегі шарттылық және форманың жалпыламалығы тән. Түс бұйымның меншікті түсіне сәйкестенбей - ақ алына береді. Мысалы, «қошқармүйіз» өрнегі бұйымда әр түрлі түс – реңктерімен салына береді.

Бұл зауытта жоғары сынамалы алтын және күміс жалатқан жай металдан жасалған бұйымдар шығарылады.
Зергерлік жұмыстарды орындау барысында штампылау, дәнекерлеу, балқыту, құю, безендіру сияқты бейнелеу өнері іс - әрекеттері орындалады.
Зергерлік өнерінде бейнелеп құю, бедерлеу, қалыпқа салып қысу, бір затқа бір затты қиюластыру, кіріктіру, қақтау, күмістеу, термелеу, өру, бұрау, тоқымалау, әбзелдеу, т. б. әдістер қолданылады.
Әшекейлік заттар. Ою - өрнек, әшекей жасау шеберлігі – бейнелеу өнерінің бір түрі. Суретшілер заттың сыртқы пішінін дәлдеп, суреттің неғұрлым сол затқа аумай ұқсап тұру жағына көп назар аударса, ою - өрнек үлгілерін жасаушы шеберлер өз өрнектерінде ойлаған затының, не сюжетінің сыр - сипатын өзінше танып, оның дәлме – дәлділігін гөрі көркем, әшекейлі болу жағына баса назар аударады.

Мысалы: қолөнер ісінің шебері Ғани Иляевтің кілем, тұс киіз, терме - құрларға арнап жасаған «омыртқа» өрнегі кілең «сынық мүйіз» өрнегінің элементтерінен құрылған. Сонымен қатар өрнекте Ұлы жүз қазақтарының рулық белгісі болған «тарақ таңба» да көрініп тұр.

Мысалы, осетиндерде «қошқар мүйіз» өрнегі ерте заманда бір түрде жасалып, бара - бара әдемілене келіп екінші түрге ауысқан. Бірақ бастапқы затқа ұқсастығынан гөрі әдемілігі, әшекейлігі басымдана түскен. Мысал ретінде көне заманның айбалталарын алайық. Айбалтадағы екі мүйіз – тек әдемілік үшін жасалған өрнек. Ал балта жүзі де жарты ай бейнесін мегзеп тұр. Осы сияқты мүйіздеп, әшекейлеу арқылы жасалатын өрнектер армян, әзербайжан, түрікмен, украин, молдован және т. б. елдерге көп кездесе береді. Әрине, әр елдің салттық ұғымдарына, дәстүрлеріне байланысты олар әр алуан болып келеді. Демек, халықтар арасында бір - бірінен үлгі алу, өнеге ауысу ертеден – ақ жақсы дәстүр болған деген ойымызды бұл жайлар тағы да дәлелдей түседі. Ал шырмауық, шытырман, гүл, жапырақ және геометриалық фигуралар тектес өрнектер барлық халықтарға ортақ және киіз өрнегіне қарағанда бұлар бір ізге түскен сияқты