Ата салтым – асыл қазынам

Мақсаты:
1. Қазақ халқының қанына сіңген ізгі адамгершілік қасиеттерінің халықтың салт - дәстүрлерімен сабақтастығын түсіндіру, кейбір халық әндерін, мақал - мәтелдерін үйрету.
2. Имандылық, инабаттылық, ізеттілік қасиеттерін қалыптастыру.
Көрнекілігі:
Барысы:
«Дұшпанға қатал,
Досқа адал - халық» (слайд)
І. Ұйымдастыру кезеңі: сәлемдесу
ІІ. Жұмбақ шешу
ІІІ. Бесікке байланысты сұрақтар
ІV. Дәстүрлер туралы айтып кету
V. Оқушылардың презентацияларын тыңдау
VІ. Жаңа тақырып: Қырқынан шығару(көрініс)
VІІ. Қорытындылау: мақал - мәтелдерді толықтыру, орысшаға аудару
VІІІ. Ән айту «Қазағымның дәстүрлері - ай»
Мұғалім:- Сәлеметсіңдер ме, балалар!
1. Қызығушылығын ояту. Жұмбақ шешу:(слайдқа қарау)
- Сәбиге сәнді үй
Анаға ән – күй. (Бесік)
2. Ой қозғау - Бесік деген не? Бесік неден жасалған? - Бесікке жатқан бала бар ма? - Бесікке байланысты қандай салт – дәстүрлерді білесіңдер?( Слайдқа назар аудару).
Қай заман болсын адамзат алдында тұратын басты міндет – адал, білімді, еңбек сүйгіш ұрпақ тәрбиелеп өсіру. Бұл міндетті әр халық салт - дәстүріне орай іске асырады. Яғни әр халық ғасырлар бойы сыннан өтіп, сұрыпталған озық салт - дәстүрлерін жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдаланып келген.
Бала тәрбиесі тек мектеп қабырғасында ғана берілмейтіні анық. Ананың бесік жырынан бастап, адамның жер қойнына берілгенге дейінгі өзі көріп - білген салт - дәстүрлер, әдет - ғұрыптар барлығы да адамның дүниетанымын қалыптастыратын өмір сабақтары.
Салт - дәстүр, әдет - ғұрып атадан балаға қалып отыратын мол мұра. Әр ұлттың өзіне тән салт - дәстүрі бар. Салт - дәстүрдің пайда болып, қалыптасу тарихына көз жіберсек, олар халықтың әл - ауқат, тұрмыс - тіршілік болмысынан туып қалыптасатынын көреміз.
Халық педагогикасының тұрмыстық ереже болып, халықтың салтына айналған әдет - ғұрыптардың тәрбиелік мәні ерекше.
Халық тәрбиені балаға ана құрсағында жатқаннан бастайды. Оған куә іштегі сәбидің уақытында дүниеге келуі үшін үлкен аналар түрлі ырымдар жасайды.
3. Оқушылардың шілдехана, бесік той, балаға ат қою туралы жасаған презентацияларын тыңдау.

Шілдехана – сәби дүниеге келген соң бір жеті бойы ана мен баланы күтіп, оның көңілін көтеріп, оның қасына дастархан жаю әдеті. Қазақ елінің әр түкпірінде бұл рәсім әр қалай өтеді. Сол күні баланы шілде суына шомылдырып, сыңғырлаған тиындар салады, балаға денсаулықпен бірге байлық та тілейді. Шілдехана өткізілетін күні ана әбден сорпаланып өзінің шілде терін шығаруы тиіс.

Есімін атау (ат қою) – бұл рәсім ұлағатты кісіге жүктеледі. Қазақ аттарының көптігі басқа халықтардан ерекшелігі. Қыз балалардың есімдері олардың көркемдігі. Ат қою «көз тимесін» деген оймен қойылады. Ат таңдалғаннан кейін баланың құлағына 3 қайтара айтылады.

Бесікке салу – бұл кішігірім той ретінде өтеді. Келушілер тарту, шашу, жоралғыларын алып келеді, бесікке салу немесе бөлеу тәжірибелі әжеге немесе анаға жүктеледі. Бесікті түбегімен, жабдығымен кіндік шеше алып келеді, сумен бала шыланады, ыдыстары отырғандарға таратылып беріледі. Баланың «ит көйлегі» жүгіртіледі, яғни тәтті дәм толтырылған кішкене дорба иттің мойынына көйлегімен байланады да жүгіртіледі, соңынан қуып жеткен бала дорбаға ие болады. Бесіктің түбегі орналасқан жерден кішкене бұршақ тәрізді тоқаштар өткізіліп, оны «тыштырма» деп айтады. Осы жерде жиналған аналар бесік жырларын айтады.
Бесік жырының сөздері естияр балалардың ой - қиялына жыр етіп, ананың мейір - шапағатын арттырады. Ондай отты жырларды балалар да жаттап алу керек.

Жаңа тақырып: Қырқынан шығару.(слайд көрсету).
Баланың туғанына қырық күн толған соң оны ыдысқа қырық бір қасық су құйып шомылдырады. Бұл – ресми дәстүр. Оған үлкен әжелер, әйелдер қатысады, кәде беріледі, дастарқан жайылады. Сәбидің қарын шашы алынып, оны сәбидің өзінің киіміне матаға орап қояды. Баланың қырқынан шығарудың тағы бір ерекше маңызы бар. Қырық күннен кейін сәби ширап, көз тоқтатады, құбылыс, дыбысты сезе бастайды. Қырқынан шығару салты міне, осыған байланысты шығып, ол сәбидің жан – жүйесінің қалыптасып дені сау болып өсуіне деген ақ тілектен шыққан.
Көрініс көрсету:- Ал, енді қырқынан шығару рәсімінен көрініс көрсетейік.
Қазақ халқында қырық күн өткеннен кейін баланы қырқынан шығарады, баланың шашын алады, тырнағын алады, оны аяқ баспайтын жерге көмеді. 40 саны қасиетті сандардың бірі болып есептелген.
Мұғалім:- Әже 40 қасық суға түсіру рәсімін өзіңізге жүктедік. (Әже 3 тілегін айтып 3 қасық су құяды).
Атаңа — ар бол
Анаңа — нәр бол,
Жақсыға — жал бол,
Жаманға зәр бол,
Халқыңның қуанышы бол,
Жалпының жұбанышы бол.
Жағалай отырған балалар тілекті жалғастырады.
Балалардың тілегі:
Мұрат: Батыр бол!
Мұрат: Бай бол!
Асем: Бақытты бол!
Алтынай: Денсаулығың мықты болсын!
Құрман: Өмір жасың ұзақ болсын!
Бибігүл: Жолдасың қыдыр болсын!
Игілік: Әсеттің әнің берсін.
Жасұлан: Өмірің ұзақ болсын!
Асан: Ел бастаған ер бол!
Нұрлан: Етті бол, епті бол!
Санжар: Қобылан атадай батыр бол!
Ренат: Сұлу бол!
Асем: Ақылды бол!
Кенже: Еліннің сәні бол!
Әже: Өс - өс балам өсе бер – деп денесін шынықтырады. Сылап, майлап баланы бесікке бөлейді. Судағы күміс тиынды алып, «Күмістей жалтырап» жүріңдер, сендерге де жұғысты болсын деп қыздарға таратып береді. Әже баланы бесікке бөлейді.
Келін әженің иығына орамал жабу. Ақсақал(оқушы) «Бата береді»
Әже: « Жақсы әдеп - жан сұлулығы» деген ғой. Кім қандай бала туралы мақал – мәтел біледі.
Мұрат: Баланың ата – анаға қарызы көп.
Мұрат: Бала адамның бауыры.
Асем: Баланың тілі бал.
Алтынай: Баланың тұңғышы ыстық, кенжесі тәтті.
Құрман: Бала ұяты - әкеге, қыз ұяты шешеге.
Бибігүл: Балалы үй базар, баласыз үй мазар.
Игілік: Бала көңілдің гүлі, көздің нұры.
Жасұлан: Бала қорыған жерге өш.
Нұрлан: Өседі балапан, өседі ботақан.
Анасын қуантып өседі балақан.
Асан: Күндей болып күлеміз. Гүлдей болып өсеміз.
Санжар: Ең жақсы сөз – ана, Ең жақсы сөз - бала.
Ренат: Анасын қуантып, өседі балақай.

Қорытынды.
Мұғалім: «Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер» дегендей, ата - бабаларымыз ұл - қыздарын жасынан бастап сан алуан іс - әрекетпен, жауапкершілікті талап ететін еңбекпен тәрбиелеген. Ер баланы бес жасынан тай жалын тартып мінуге жарағаннан бастап, оны қолғанат деп есептеген. «Жігітке жеті өнер де аздық етеді» деп халқымыз ер баланы төрт түлік малды бағып - күтуге, жер қыртысын, өсімдік түрлерін білуге, қараңғы түндерде жұлдызды аспанға қарап бағыт - бағдарды белгілеп, қоныс - суды дәл табуға үйреткен.
Әкенің баласына ақыл айтып, жауапкершілікке жүктеп, оны бес - жиырма жасында енші беріп, жастарды өз бетімен шаруа құрып, өмір сүруге дайындаған. Аталарымыз ер жігіттен ауылдың, рудың, елдің мүддесін қорғауға әрқашан дайын болуды талап еткен. Ұлдарға көкпар тарту, бәйгеге шабу, аударыспақ, теңге алу, күрес, сайыс ойындарын үйреткен. Ерлерден садақ тарту, найзагерлік өнерді, сойыл соғуды білуді талап етіп, дайындаған.
Жеті атасын үйрету ескіден қалған аталы сөз, бабалардың өнегесін, ерлігін, азаматтығын балаларға ұғындыру - әке міндеті болып есептелген.

«Қыз өссе – елдің көркі» дегендей, қыз баланың сырт бейнесі, киіне білуі оның ішкі мәдениетімен, тәрбиелік деңгейімен байланысты. Қыз – болашақ ана, ақ босағаның аруы, шаңырақтың береке құты. Қыз баланы жасынан төзімділікке, әдептілікке, сыпайылыққа тәрбиелеген.
Қазақ халқының салт - дәстүрі болашақтың айқын көрінісіне үлесін тигізеді. Сауатты да, салмақты, адамгершілік қасиеті мол жас ұрпақ салт - дәстүр, әдет - ғұрыппен өте тығыз байланыста.
- Ал енді келесі мақалдарды толықтырайық (слайдқа қарау)
- Сабағымызды қорытындылай отырып «Қазағымның дәстүрлері» өлеңін тыңдап, бірге қосылып айтайық.

Қазағымның дәстүрлері
Қайта оралған Қазағымның
Бүгін дәстүрлері - ай
Көптен күткен халқымыздың
Асыл арманы еді - ай
Берекелі қазақ жері
Ел мерекелі
Дәстүрлерін мықты ұстаған
Қазағымның бұл ежелгі

Шілдехана, бесік той
Тұсау кесер, сүндет той
Ай шіркін - ай
Құда түсу, сырға салу
Бет ашарым - ай
Алты бақан аясында
Сұлу бой жеткен
Қыз боз бала кең даланы
әні мен елді тербеткен

Ер жігітке жарасады озып
Шықса бәйгеден
Қыз балаға жарасады
Алқа шашбау сәукеле
Жоғалмасын дәстүріміз
ұмытылмасын
Ата баба көзіндей қып
Сақтайық қазақ дәстүрін