Мұстафа Кемал Ататүрік Османлы Түркияны заманауи мемлекетке қалай айналдырды

Мұстафа Кемал Ататүрік Османлы Түркияны заманауи мемлекетке қалай айналдырды

Осман империясы ұлы уақыттарды білген. Ол Византия, Рим империясы, Египет патшалығының аумақтарына ие болды және оның жүрегінің астындағы Австрияға қауіп төндірді. Содан Османлылардың қаһармандық дәуірі аяқталды. Олардың империясы Еуропаның «ауруына» айналды.
Түріктер аймақтық гегемонияны армандауды жалғастырды, бірақ олардың тілектері олардың мүмкіндіктеріне сәйкес келмеді және осы сәтте мақсаттары мен міндеттерін, ойын ережелерін толығымен өзгерткен Ататүрік пайда болды. Мұстафа Кемал Ататүрік әскери адам ретінде алға шықты.
31 жасында ол Дернадағы Османлы әскерлерінің қолбасшысы болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында полковниктен дивизия генералына дейін көтерілді, екі армия мен Йылдырым армия тобын басқарды.
Ол 1918 жылы 13 қарашада Ыстамбұлға оралып, Қорғаныс министрлігінде жұмыс істей бастағанда әскердегі соңғы адам емес еді. Осы уақытқа дейін Осман империясын соғыста жеңіске жеткен елдер басып алды және бұл жағдай этникалық түріктердің арасында өткір наразылық тудырды.
Ұлттық көтерілістің туғанын сезген Мұстафа Кемал 1919 жылы 19 мамырда басқыншы күштерге қарсы мобилизация жариялады. Маусым айында ол Эрзурумда сәл кейінірек өткен Сивас конгресінің депутаттарын шақыруды ұйымдастырды. Оның жұмысына империяның алты шығыс облыстары қатысты.
Мұстафа Кемал ұлт қайраткеріне айналды және оны түркілердің қалың ортасы «отанның құтқарушысы» ретінде қабылдады. Константинопольді Антанта әскерлері басып алды, парламент таратылды, сұлтанның билігі шүберектей салбырап қалды. Ататүрік табанды болды.
Оның қысымымен 1920 жылы 23 сәуірде Анкарада Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісі жиналды. Кемал Ататүрік парламент төрағасы және Осман империясының барлық келісімдерін жарамсыз деп жариялаған түрік үкіметінің басшысы болып сайланды.
Ататүріктің түріктер арасындағы ықпалы күн сайын арта түсті. Осман империясы «көпұлттылықтың қамытына» тым ұзақ шыдады. 1920 жылы бұл кезең аяқталып, Кемал ұлттық негізде мемлекеттік саясатқа көшуді жариялады. Көбінесе бұл бір жағынан түріктер, екінші жағынан гректер мен армяндар арасында туындаған өткір әскери қақтығыстардың себебі болды.
Алайда кемалистер өз позицияларын нығайтқан сайын, түрік ұлттық мемлекетін еуропаландыру мен секуляризациялау қажеттігін соғұрлым белсенді түрде жариялады. Кемал өз жақтастарымен бірге «ұлт егемендігіне» негізделген жаңа, республикалық мемлекет құрды.
Ол үшін 1922 жылы сұлтандықты жойып, келесі жылы республика жариялады, одан кейін халифатты жойды, яғни шіркеуді мемлекеттен бөліп, ислам фундаментализмінің ошағы болған дервиштік бұйрықтарды жауып тастады. Содан кейін Кемал елде зайырлы білім берді, еуропалық үлгі бойынша жаңа қылмыстық және азаматтық кодекс қабылдады, әліпбиді латыншаға көшірді, ұлттық банктер мен ұлттық өнеркәсіп құрды.
Ататүріктің басқа да маңызды жаңалықтарының ішінде киім реформасын, әйелдерге сайлау құқығын беруді, феодалдық титулдар мен өтініш формаларын жоюды, фамилияларды енгізуді және т. б. атап өтуге болады.
Мұстафа Кемал Ататүріктің көп еске түсе бермейтін тағы бір маңызды ісі – Осман сұлтандарының империялық амбицияларынан бас тартуы. Оның тұсында Түркия ұлттық территориялар шеңберінде біріктірілді.
Бірде Ататүрік: «Бұдан былай Түркия түріктердікі», - деді. Бұрынғы Осман империясының қалған халықтары өздерінің ұлттық мемлекеттерін құрып, өз рахаттары үшін өмір сүрді. Нәтижесінде бәрі үлкен плюста қалды, әсіресе түріктер, әлі күнге дейін Ұлы Ататүрікті бүкіл Түркия құрметтейді.

Керімсал Жұбатқанов