Едіге өмірінен 24 қызықты деректер

Едіге өмірінен 24 қызықты деректер

Едіге - Маңғыт руынан шыққан атақты Алтын Орданың әмірі, Ақ Мангыт бөлімшесі. 14 ғасырдың ортасында дүниеге келген. Ол туралы не білеміз?
1. Ол әйгілі ислам әулиесі Баба Туклес Шашты Азиздің (шын аты Баркай, Баркия) ұрпағы, ол кейбір болжамдарға сәйкес, мурид (студент) болған, ал кейінірек Мевлевидің сопылық тариқатында (бұйрығымен) ұстаз болған еді.
2. Едігенің тағы бір ата - бабасы аты аңызға айналған Аңшыбай болды, ол бір нұсқа бойынша Алтын Ордада Түменбасы Ноғайға қызмет еткен, содан кейін Алтын Орда Тоқты ханының жағына өткен.
3. Едіге Кутлукия әкесі алғашқы қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің ұрпағы Орыс ханның қолынан қаза тапты. Кейін тарихи деректерде ноғай билері бұл фактіні бірнеше рет атап өткен.
4. Әкесі қайтыс болғаннан кейін Едіге Темірланға қашып кетті, ол жерде тағы бір саяси эмигрант Тоқтамысты кездестірді, оның әкесін Орыс хан өлтірді.
5 Едіге Тоқтамысқа біраз уақыт қызмет етті, бірақ көп ұзамай ханмен ұрысып, Темірланға қарай қашып кетті.
6. 1391 жылы Темірланның Тоқтамысқа қарсы жорығы кезінде Едіге Тоқтамыс әскерімен бірге жүрді. Кундурче шайқасынан кейін Едіге Темірланнан бағынышты халықты жинау үшін жарлық алды, содан кейін Темірланның әскеріне қосылды. Едіге өз сөзін орындамады, көп халықты жинап, өзінің жиені Темір - Кутлукты (ол ерлердің қатарында Жошының ұрпағы болған) Алтын Орда тағына отырғызды және жаңа ханның астындағы бейресми сұр кардинал болды.
7. 1395 жылға дейін Едіге Еділден шығысқа қарай күшін нығайтты. Теректегі шайқаста Темірлан Тоқтамысты екінші рет жеңгеннен кейін Едіге кеңейе бастады және Алтын Орданың бүкіл территориясын басып алды.
8. Жеңілістен кейін Тоқтамыс Литва князі Витовттан қолдау алып, өз әскерлерін Едіге пен Темір - Кутлукқа қарсы қойды. Ворксле шайқасында Едіге литвалықтар мен Тоқтамыс әскерін жеңді.
9. Осыдан кейін Тоқтамыс Едіге қарсы партизандық соғыс бастады. Олардың арасында 16 шайқас болды, нәтижесінде Тоқтамыс соңғы шайқаста қайтыс болды.
10. Тоқтамыс қайтыс болғаннан кейін қыздары Жаника мен Ханиканы Едіге ұстап алды. Эдіге Жаникаға үйленеді.
11. 1408 жылы Едіге Мәскеуге сапар шегіп, Мәскеу князін алым - салықтарды төлеуді бастауға мәжбүр етті. Бұл жорыққа болашақ Жәнібек пен Керей қазақ хандарының үш ағасы қатысты.
12. Едіге билігі кезінде Алтын Орда көшпенділерінің арасында ислам діні кең тарады. Осыған байланысты Египетте және басқа да мұсылман елдерінде көшпелілерді құлдыққа сатуға тыйым салынды.
13. 1410 жылы Едіге Темір ханның немере інісін таққа отырғызады. Ол тез арада Едігені биліктен тайдырды және Едіге Хорезмге қашуға мәжбүр болды.
14. Хорезмде бірнеше жыл өткен соң, Едіге қайтадан билік үшін күресті бастайды және ол кездейсоқ жағдайында Алтын Орданың билігін қолына алып, өзінің қуыршақ хандарын таққа отырғызады.
15. 1415 жылы Едіге өз әйелін - Жаниканы Меккеге Мысыр арқылы 500 атпен бірге қажылыққа жібереді.
16. 1415 жылы Едіге Киев пен Украинаның басқа қалаларын талқандайды. Бірақ осыдан кейін ол Литва князі Витовтпен татуласады.
17. Шығыс авторы Ибн Арабша Едіге туралы: «Ол орта бойлы, физикалық жағынан мықты, батыл, сыртқы түрі өте қорқынышты, ақылды, жомарт, жағымды күлімсіреу, парасаттылық пен жылдамдықтың белгісінің иегері».
18. Едіге лақап атымен Күшік немесе Ноғай, кейіннен ол Едіге ұрпақтарына бағынатын Алтын Орда тайпаларының этникалық атауына айналды.
19. Тоқтамыс қайтыс болғаннан кейін Едіге Тоқтамыстың ұлы жас Қадырбердіді ұстап алады. Оның әйелі Жаника (Тоқтамыстың қызы) Едігеге баланы өлтірмеуге көндіреді, бұл болашақта Едігенің тағдырына ауыр тиеді. 1419 жылы Қадырберді есейген кезде Едігеге қарсы Тоқтамыс жақтастарының жорығын басқарады. Жайық өзеніндегі шайқаста (Сарайшық маңында) Едіге мен Қадырберді екеуі қайтыс болады. Жаника күйеуі мен ағасынан жиырма жылға жуық уақыт өмір сүрді. Жаника Қырымда Қырық - Жер бекінісіне жерленді. Оны бүкіл Қырым хандарының әулеті «ана» ретінде құрметтеді.
20. Едіге - Алтын Орданың империяның тұтастығын қалпына келтіруге тырысқан соңғы мемлекет қайраткері. Ол қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың ыдырау процесі қайтымсыз болды.
21. Едіге ұрпағы екі орыс князьдің фамилиялары болды: Юсуповтар мен Урусовтар. Юсуповтар бір кездері XIX ғасырдағы Ресейдегі ең бай отбасы болған. Бірақ олар тоқтап, Юсуповтардың ер ұрпақтары мүлдем қалмады. Урусовтар княздарының ұрпақтары бүгінде көп.
22. Едіге - қыпшақ кіші тобындағы барлық түркі халықтары фольклордың ең танымал кейіпкері. Өкінішке орай, Едіге ешқашан өмірбаяны фильмдерде, театрларда немесе балет қойылымдарында басты кейіпкеріне айналған жоқ. «Жаника» татар балеті Едігенің өмірін ішінара қамтиды. Тарковскийдің «Андрей Рублев» фильмінде Едіге ешқандай маңызы жоқ кейіпкер ретінде көрсеткен екен.
23. Едіге Алтын Орда хандарын таққа отырғызды және одан құлатты, оны кейбір тарихшылар «патшалардың ордалық жасаушы - ордынский делатель королей» деп атайды. 1391 - 1419 жылдар аралығында Едіге Алтын Ордадағы саяси процестердің маңызды қатысушысы болған еді.
24. Едіге - Алтын Орда ханзадаларының алғашқысы болды, кім монеталарға тек хандардың аттарын ғана емес соғу ережесін де енгізді. Өмірінің соңғы жылдарында ханның есімі бір жағынан Алтын Орданың монеталарына, ал екінші жағынан Едіге есімі жазылған еді. Кейін оның балалары, немерелері мен шөберелері де өздерінің және Ханның аттарымен монеталарды жасады.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс Халықаралық Университетінің доценті