«Абай жолы» роман - эпопеясының қысқа мазмұны №15

Асуда
Қыстың суығы ерте басылып, көктемнің келгенін білдіретін құстар қайтып орала бастайды. Бүгін Ақшоқыдағы Абай ауылы біраз үлкейіп қалған. Құнанбай ауылдарында жоқшылықтан қиналған Байторы, Байқадам, Дарқан деген кісілер Абай ауылына көшіп, біраз оңалып қалған. Ал Баймағанбет бір төбешікте Абай және оның балалары Ақылбай, Әбдірахман, Күлбадан, Мағаш, жаңағы кісілер және кішкене молдаларға қызық оқиғаларды айтып отыратын. Осындай бір кештің салқынында ауылға бір атты шауып келе жатты.

Ол Асылбай екен. Асылбай патшаны біреулер өлтіріп кеткені жайлы хабар айтады. Ал өлтіргендерді ұстап дарға асыпты. Таққа үшінші Александр отырыпты. Бұл сұм хабарды естігендер тынышталып қалды. Осыдан кейін Абай Баймағанбетті Семейге жіберіп, досы Михайловтан хат алдырады. Сосын Абай, Ербол және Асылбек үшеуі Семейге жол алады. Екі дос кездесіп, көздері жадырая түсті. Абай Михайловтан патша өлімі туралы көп деректер алады. Желябов деген кісінің бастауымен болған адамдар өлтірген екен. Михайлов жұмыстан босатылып кетіпті. Себебі жиырма жыл бұрынғы Мәскеудегі көтерілісшілердің ішінде болып, ұсталып, Семипалатқа айдалғандықтан, ол үнемі полицияның надзорындағы (бақылауындағы) адам болған. Осындай әңгіменің қызуында ортаға Андреев те келіп қалады. Ол бірнеше жыл бұрын Абайдың айтуымен сайланған болыстардың үстінен піргауар арыздар мен шағымдар түсіп жатқанын айтады. Абай ол жерде біраз қысылып, ұялып қалады.

Қаладан қайтқанда Абай мен Баймағанбет көп үйлі кедей ауылға қонады. Қонақтар соның ішіндегі Дәркембайдың үйіне қонады. Дәркембай оларды ашық шыраймен қарсы алып күтеді. Абай жолға шығарда үйге Дәндібай, Еренай, Қареке деген ауыл ақсақалдары жиналып, Абайға Қызылмола болысы Ысқақ (Абайдың інісі) және Тәкежан (Абайдың ағасы) үстінен арыз айтады. Былтыр Ералыдағы сайлау аласапыран болып, Тәкежан орнынан түскеннен кейін, Майбасар екеуі енді орылғалы жатқан Шолпан, Күндікті, Маялы Балғыбайдағы Дәркембайлардың дақылдарына, «Ереуілге шыққандарың үшін» деп, жылқыларына жегізіп кетіпті. Онысы аздай, биылғы егінді де таптатып, ауылдағы жеті үйдің жалғыз аттарын да ұрлап кеткен. Ұрыларды ұстап Ысқаққа шағымданған екен, малдарын әпермеген. Абай осыны есітіп: «Үш күннен кейін Тәкежанға барамыз. Алғандарының бәрін қайтаруға уәде беремін», - дейді. Сөйтіп, Абай мен Баймағанбет өз ағайындарын көру үшін Тобықты ішіне жол алады. Жолда Тәкежанның бай ауылын көреді. Қарсы алдарынан Тәкежанның жалғыз баласы Әзімбай шығып, үйіне қонақ болуын сұрайды. Абай: «Ең әуелі әке - шешенің хал - жағдайын білейік», - деп, Тәкежан ауылына түспейді.

Осыдан он бес жыл бұрын Тәкежан еншісін алған кезде, оған сексен жылқы тиіп еді. Сол жылқылар саны бүгін бес жүзге жетіпті. Өңкей арамдықпен жиған малын көрген Абай ызалана кетеді. Абай Семейде жүргенде Казанцев деген начальник осы маңдағы үш болысты сайлауға шығып кеткенін білуші еді. Сол Казанцев Тәкежанды қайтадан Қызыладырға, Әзімбайдың ағасы Шұбарды Шыңғысқа, ал Ысқақты Қызымолаға қайта сайлапты. Бұдан басқа Казанцев Базаралыны ұстап беруін сұраған екен, оны да лезде орындапты. Осы хабарларды Әзімбай қуанып айтады. Абай одан да қатты ызаланып, өзін әрең ұстап отырады. Абайлар күн батарда Ұлжанның үйіне жетеді. Ішке кірсе Әйгерім мен балалары да сол жерде екен. Қуанып, бәрі жақсы көріседі. Ұлжан қаладан келген Байып деген тілмаш Абайдың балаларына орыс тілін үйретіп жатқанын жеткізеді. Сосын Абай ұл - қызының беттерінен сүйіп, осы күзде орысша оқуға жіберетінін айтады.