Ат әбзелдері және жегін тұрмандары

Рухани жаңғыру
Ат әбзелдері және жегін тұрмандары
● Ат әбзелдері – атқа міну және жегу үшін пайдаланатын ер - тұрмандары мен жабдықтары.
● Ер - тұрман – салт мінетін ат тұрманының жалпы атауы. Оған ер, тоқым, жүген, ноқта, айыл, өмілдірік, құйысқан, қамшы, тұсамыс, шідер т. б. жатады.
● Ер – әбзелдің негізгі ағаш тұғыры (бөлігі). Ол екі қастан (алдыңғы және артқы), екі қапталдан, белағаштан тұрады. Қазақы ер, құранды ер, шошақ бас ер, үйрек бас (құс бас) ер, қазық бас ер, қозы құйрық ер т. б. түрлері болады. Рулық белгісіне қарай алтай ер, найман ер, үйсін ер, керей ер, адай ер, қызай ер т. б. деп те бөлінеді. Сапасына қарай алтын ер, күміс ер, сондай - ақ, еркек және әйел ері де болады.
● Өмілдірік – ер кейін кетпес үшін аттың омырауына шеттік арқылы тағылатын әсемделген, шекетулеген өте сәнді әбзел.
● Құйысқан – ер ат мойнына кетпес үшін ат құйрығы астынан екі жамбас арқылы ер шеттігіне жалғасатын күмістелген әбзел.
● Айыл (төс айыл, шап айыл) – «тартпа» деп те аталады. Ер - тоқымды ат арқасына бекітетін қайыс әбзел.
● Құр айыл – тай, құнан бауырын қиып кетпес үшін ою - өрнекті, түрлі - түсті құрдан жасалған айыл.
● Қанжыға – бөктерген затты байлау үшін қапталдағы қанжығалыққа бекітілген ұзын таспалар.
● Шеттік – өмілдірік пен құйысқанды бекіту үшін қапталдың алдыңғы және арт жағында болатын тесік.
● Тоқым – ер астынан келетін былғарымен қапталған киізден жасалған әбзел.
● Тебінгі – атқа үзеңгі тимес үшін және киім ат терімен бүлінбес үшін тоқымға жалғасатын әбзел.
● Терлік – ат арқасына жұмсақ болу үшін тоқым астына салынатын жұқа киіз.
● Үзеңгі – атқа міну үшін аяқ салып мінетін жезден, темірден жасалған тұрман.
● Таралғы – үзеңгіні ерге қосатын жалпақ қайыс.
● Үзеңгілік – қапталдың таралғы өтетін тесігі.
● Төс бау – бір ұшы өмілдірікке, бір ұшы төс айылға жалғасатын қайыс бау.
● Салпыншақ – құйысқанға, шілияға, ершікке сәндік үшін тағылатын шашақ (шоқ).
● Жүген – ат басына кигізілетін негізгі әбзелдің бірі. Ол екі жақтау, желкелік, кекілдік, кеңсірік, сулық, ауыздық, сағалдырық, шығыршық, тізгіннен тұрады.
● Ноқта – жүген астынан түсетін әбзел. Түйе, құлын, бұзау да ноқтамен байланады.
● Шылбыр – жылқы ноқтасына тағылатын берік еспебау.
● Шыбыртқы (бишік) – көлікті ат, шана үстінен айдайтын ұзын қамшы.
● Қамшы – ат айдайтын сәнмен безендіріліп, теріден өріліп жасалатаын қадірлі ат әбзелі. Қамшы бірнеше құрамнан және атаулардан тұрады. Мысалы: сап, өрім, алақан, бас, дүм, кекіл, кежеге, бүлдірге, шежемей, мойнақ, бүршік, түйін, өзек т. б.
● Шілия – атты жеккенде қамыт ілгері кетпес үшін, арба немесе шана ат аяғын соқпас үшін қайыстан жасалатын (өрілетін) шекетулеген, шашақталған әбзел.
● Қамыт – жегін әбзелі (ат). Құрамы: қамыт, шұжық, көпшік, құлақбау және тамақбау.
● Доға – атты арбаға (шанаға) жеккенде қамыт пен жетекті қосып тұратын, негізгі күш түсетін доға ағаш.
● Ершік – жегін ат үстіндегі жетекті көтеру үшін (қайыс арқылы) пайдаланатын әбзел.
● Қоңырау – доғаға сәндік және дыбыс беру үшін тағылатын кәдімгі жез қоңырау.
● Сылдырмақ – ершікке, шілияға сәндік үшін тағылған кішкене қоңыраушалар.
● Божы – көлікті басқарып (бұрып) отыратын қайыстан өрген әбзел.
● Желқом – жауыр аттың жарасына тимеу үшін ер астына салынатын киіз. Немесе жауыр атқа салатын ерге ұқсас жеңіл әбзел түрі.
● Атжабу – жылқы тоңбас үшін жабатын өрнектелген киіз, мата жабынды.
● Тұсамыс – аттың алдыңғы аяғынан тұсалатын әбзел.
● Өре – жылқының бір алдыңғы, бір артқы аяғына салынатын әбзел.
● Шідер – алдыңғы екі аяғын және артқы бір аяғына салынатын әбзел.
● Ашамай – тайға мінетін бала ері.
● Шөлке – түйенің қамыты.
● Жазы – жүк артатын түйе үстіне қойылатын тұрман.
● Мұрындық – жетектеу (байлау) үшін түйе мұрнына көлденең өткізілетін кішкене ағаш. Ол мұрындық, екі тығырық, желбұйдадан тұрады.
● Желбұйда – мұрындыққа байланған қысқа жіп.
● Бұйда – жетектеу үшін желбұйдаға жалғанған бау.
● Тығырық – мұрындық шығып кетпес үшін оның екі жағынан кигізілетін былғары шығыршық.
● Мойынтұрық – өгіздің жегін құралы (қамыт).
● Шүй – мойынтұрықты бекітетін ағаш (темір).
● Пар қамыт – пар өгіз жегетін мойынтұрық.
● Басжіп – сиырдың мүйізіне байланатын еспежіп.
● Ыңыршақ – жегін өгіз үстіне салынатын әбзел (ершік).
● Жіп – мал жүнінен, қылынан есіліп жасалатын мал байлайтын немесе зат буатын бау.
● Құр – жіп орнына қолданатын термелеп жүннен жасалатын бау. Мысалы: бас құр, құр айыл, таңғыш құр.

әзірлеген
Бегімхан КЕРІМХАНҰЛЫ
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Ат әбзелдері және жегін тұрмандары. жүктеу