«Алпамыс батыр» жыры

«Алпамыс батыр» жыры
«Алпамыс батыр» – қазақ халық ауыз әдебиетінің аса құнды мұраларының бірі. Бұл жыр батырлық эпос жанрына жатады және халықтың жаугершілік заманындағы ерлік күресін, батырлардың елін қорғаудағы қажыр - қайратын бейнелейді. Жырдың негізгі идеясы – елге қорған болған батырлардың ерлігін мадақтау, әділдік пен зұлымдықтың арасындағы күресті көрсету. «Алпамыс батыр» жыры қазақ мәдениетінің ғана емес, бүкіл түркі әлемінің ортақ мұрасы болып саналады.
Жырдың шығу тарихы мен нұсқалары
«Алпамыс батыр» жырының нақты қай уақытта шыққаны белгісіз, бірақ ол көне заманнан келе жатқан эпостар қатарына жатады. Бұл жырдың қазақ, өзбек, татар, қарақалпақ халықтарында бірнеше нұсқалары бар. Қазақ тілінде жырдың бірнеше нұсқасы сақталған, олардың ішіндегі ең танымалдары — Жидебай жырау мен Нұрпейіс Байғаниннің нұсқалары. Әр нұсқада оқиға желісі өзгергенімен, жырдың негізгі идеясы өзгермеген.
Жырдың мазмұны
«Алпамыс батыр» жыры Алпамыстың дүниеге келуі, оның ержетуі, жауға аттанып, ерлік көрсетуі, қиындықтарды жеңіп, еліне оралуы туралы баяндайды.
1. Алпамыстың дүниеге келуі:
Жырдың басында Алпамыс батырдың ата - анасы — Байбөрі мен Аналықтың көп жыл перзентсіз жүріп, Алладан бала тілеуі суреттеледі. Ақыры олар Алпамыс атты батыр ұлға ие болады. Ол ерекше күшті әрі қайратты болып өседі.
2. Алпамыстың ержетуі:
Алпамыс аз уақыт ішінде ер жетіп, ержүректілігімен, ақылдылығымен көзге түседі. Ол ауылын, елін жаудан қорғауға бел буады.
3. Жауға аттануы:
Алпамыс жаулап алушы жауға қарсы жорыққа шығады. Оның басты қарсыластары – Тайшық хан мен Қараман батыр. Алпамыс жекпе - жек шайқастарда ерлігін көрсетіп, жауларын жеңеді.
4. Алпамыстың тұтқынға түсуі:
Жорық барысында Алпамыс дұшпанның қолына түсіп, ауыр азап шегеді. Дегенмен, ол қайсар мінезі мен ақылдылығының арқасында тұтқыннан қашып шығып, еліне қайта оралады.
5. Елге оралуы:
Алпамыс батыр ұзақ уақыт бойы елінен жырақта болғанда, туған жері жау қолына түседі. Батыр жауды жеңіп, елін азат етеді. Ол халықтың сүйіспеншілігіне бөленіп, әділ патша ретінде бейнеленеді.
Жырдың көркемдік ерекшеліктері
«Алпамыс батыр» жырының көркемдік құндылығы өте жоғары. Жырда халықтың бай тілі, көркем сөз өрнектері кеңінен қолданылған.
• Батырдың бейнесі: Алпамыс – батырлықтың, ержүректіліктің символы. Ол әділдік пен адалдық жолында күреседі.
• Жорықтар мен шайқастардың суреттелуі: Жырда шайқас сәттері айқын, әсерлі суреттелген. Әр жекпе - жекте батырдың күш - қайраты, батылдығы ерекше көрсетіледі.
• Тұлпары – Байшұбар: Қазақ батырлар жырында тұлпардың рөлі зор. Алпамыстың тұлпары Байшұбар – сенімді серігі әрі батырдың жеңісінің кепілі.
Жырдың тәрбиелік мәні
«Алпамыс батыр» жыры жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде ерекше рөл атқарады. Ол елін, жерін сүюге, батылдыққа, әділдікке, қайсарлыққа баулиды. Батырдың қиындыққа мойымауы, зұлымдықпен күресуі жастарды төзімділікке, табандылыққа үйретеді. Сонымен қатар, жырда отбасы құндылығы, адалдық пен достық та дәріптеледі.
«Алпамыс батыр» жыры — қазақ халқының бай рухани мұрасы. Ол батырлықтың, ерлік пен қайсарлықтың символына айналған. Жырды зерттеу арқылы біз қазақ халқының тарихы мен дүниетанымын, ерлік дәстүрін тереңірек түсіне аламыз. «Алпамыс батыр» – елдік пен ерліктің өнегесі, ұрпаққа мәңгілік мұра.