Биыл қазақ халқының «Алаш» ұлттық - патриоттық қозғалысына тура 105 жыл!

Биыл қазақ халқының «Алаш» ұлттық - патриоттық қозғалысына тура 105 жыл!

2022 жылы Алаш қозғалысына 105 жыл толады. ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының ұлттық - патриоттық қозғалысының пайда болуы тарихи заңды және әділетті оқиға болды. Қозғалыстың пайда болуының басты себебі – сол кездегі қазақ халқының ең озық бөлігі – қазақ демократиялық интеллигенциясының бойында ұлттық сана мен ұлттық мүддені түсінудің пайда болуы мен өсуі және қазақ қоғамының ілгері дамуы болды. патшалықтың отарлау саясаты.
Самодержавие тарихи қалыптасқан біртұтас халықты зорлықпен жікке бөліп, оның басқаруын дербес басқару органдарына бөліп, қазақтың байырғы жерін тартып алып, қазақ халқының ана тілі мен мәдениетінің жойылуына әкелетін осындай білім жүйесін отырғызды. Осының бәрі қазақ демократиялық интеллигенциясының жетекші өкілдері Бөкейханов, Байтұрсынов және т. б. бастаған патшалық пен халық арасындағы қақтығысқа әкелді.
ХХ ғасырдың басына қарай самодержавиенің ескіріп бара жатқаны белгілі болды. 1905 - 1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы қазақ даласына да жетті. Алаш қозғалысының қалыптасуы да осы кезден басталады. ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының ұлттық - патриоттық қозғалысының пайда болуы тарихи және табиғи оқиға болды. Алаш қозғалысының пайда болуының басты себебі – қазақ халқының ең озық бөлігі – қазақ демократиялық интеллигенциясының өкілдері болып табылатын қазақ ұлтының өзіндік санасының өсуі.
Қазақ қоғамының ілгері дамуы үшін ұлттық мүдделерді ХХ ғасырдың басынан бастап қалыптастырып, дамытып, түсініп, жүзеге асырып, жүзеге асыра бастаған да сол. Қазақ халқының тарихында алғаш рет Алаш қозғалысы өз елін жаңғырту мәселесін қолға алды. Алаш қозғалысы бағдарламасына кіретін жаңғыртудың маңызды міндеттерінің бірі – ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының экономикалық негіздері мен оның дәстүрлі экономикасын өзгерту: деңгейін, қарқынын, нарық жағдайына бейімделу шарттарын, көшпелі, отырықшы және егіншілік ұйымдарының арасындағы тепе - теңдікті анықтау.
Сонымен бірге Алаш қозғалысының қайраткерлері діни сенім бостандығының, адам мен азаматтың құқықтарының, ұлттық теңдіктің ерекше қажеттіліктері мен талаптарын толық жүзеге асыру үшін саяси - құқықтық негіз жасауға ұмтылды. Оның ішінде қазақ халқының толық сауатты болуына бағыт - бағдар беру, қазақтың ұлттық мектебін дамыту, ХХ ғасырдың басындағы қазақтар арасында қазіргі жалпы және әсіресе саяси - құқықтық мәдениетті қалыптастыру. Сол кездегі мемлекеттің өкілетті органдары, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар, басқару органдары мен өзін - өзі басқару органдары арқылы қазақ элитасы мен қалың бұқарасын нақты саяси процестерге тарту.
«Алаш» партиясының білімді қайраткерлері сол кездегі қазақ қоғамының қоғамдық - саяси ой - пікірлерінің арсеналында бар шаралардың ең тиімді жүйесін сол жағдайда теориялық және практикалық тұрғыдан тиімді пайдалана отырып, әзірлеуге ұмтылғанын айта кеткен жөн. Алаш қозғалысы Қазақстанда ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік - экономикалық, қоғамдық - саяси және рухани - мәдени өзгерістердің нәтижесінде пайда болды. Қозғалыстың негізі 1917 жылы шілдеде құрылған «Алаш» халықтық - демократиялық партиясы болды.
Алаш партиясы қоғамдық - саяси өмірге қатысу тұрғысынан екі негізгі мақсатқа жетуді қарастырды: қазақ халқының патшалық отаршылдықтан азат болуы және Қазақстанның әлемдік өркениетті қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде қалыптасуы. Әлеуметтік жағынан Алаш партиясы қазақ ұлттық демократиялық зиялыларының саяси ұйымы болды. Партия ХХ ғасырдың басында Қазақстанды капиталистік қатынастарға бейімдеуге ұмтылды. Мұны эволюциялық жолмен – реформалар арқылы жасау керек болды. Сондықтан «Алаш» партиясы 1917 жылғы Қазан төңкерісінің идеялары мен ұрандарын қабылдамай, азамат соғысы кезінде кеңестік және большевиктерге қарсы күштердің одақтасына айналды. Бұл текетіресте Алаш партиясы мен Алаш - Орда үкіметі жеңіліске ұшырады.
Алаш қозғалысының тарихы – Қазақстандағы ең ғажайып, қызықты беттердің бірі. Қазақтың дәстүрлі шаруашылығы мен патриархалдық қатынастарының артта қалуы, әлеуметтік - экономикалық қиындықтар ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының алдыңғы қатарлы бөлігінде ұлттық болмыс пен патриотизмнің оянуына серпін берді. Бұл, ең алдымен, мәдениеттердің өзара әрекеттесуінің, ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамындағы зияткерлік элитаның жаңа буынын қалыптасуының, сондай - ақ Ресей империясы университеттеріндегі еуропалық білімнің нәтижесі болды.
Отансүйгіш Қазақстан халқы өзінің өркениеттік жолын іздеді. ХХ ғасырдың басында қазақ халқының ұлт - азаттық қозғалысы мен оның дамуының жаңа кезеңі басталды. 1917 жылғы қазан төңкерісін «Алаш» партиясының жетекшілері нашар қабылдады. Ахмет Байтұрсынов кейін Ақпан төңкерісін қабылдап, қуанышпен қарсы алғанымызды, өйткені, біріншіден, ол бізді отаршылдық езгіден, патша үкіметінің зорлық - зомбылығынан азат етсе, екіншіден, өзін - өзі билеуге деген үмітімізді нығайтты. 1917 жылғы Қазан төңкерісі қазақтар үшін түсініксіз болды: ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамында жайылым мен капиталдың арасында ешқандай айырмашылық болмағандықтан, тіпті олардың меншігі де сол кездегі Ресейдің басқа халықтары сияқты түбегейлі айырмашылығы жоқ еді. Қазан төңкерісі қазақтарға қауіп төндірді, өйткені оның негізі деп аталатын. таптық және революциялық зорлық - зомбылық, Ленин басқарған большевиктердің қылмыстық және диктаторлық билігі.
Кеңес заманында бұл 1919 - 1937 жылдар. - Алаш қозғалысының жаңа большевиктік үкіметпен қарым - қатынасы ымырашыл болды. Жергілікті Кеңестер билігі большевиктердің қолында болған бірқатар қалаларда – Петропавл, Перовск (қазіргі Қызылорда), Әулие ата (қазіргі Тараз) Алаш қайраткерлері қуғын - сүргінге ұшырады. Тек Семей, Верный (Алматы) және басқа жерлерде олардың арасында жақсы, қысқа мерзімді ынтымақтастық орнады. Сонымен қатар, тараптар бір - біріне сенбеді, өйткені әрқайсысы өзінің саяси мақсаттарын көздеді: Алаш қозғалысының қайраткерлері Кеңес үкіметін ресми түрде қолдағанымен, республиканың ішінен жаңа үкіметті «эрозия» саясатын жүргізген кезде Кеңес Одағының басшылары қазақ халқына Алаш қайраткерлері арқылы ықпалын арттыруға тырысты.
Алаш қозғалысындағы ең бастысы – Отанға, халқына деген сүйіспеншілік, ар - намыс пен абырой, еңбек пен білімге құрмет, парызға адалдық, адамгершіліктің биік мұраттары сияқты мәңгілік құндылықтарға адалдық пен адалдық. Сол жылдары Алаш қозғалысы өкілдері мен олардың жақтастары үлкен гуманитарлық миссияны атқарды. Сталинизм кезіндегі аяусыз тыйымдарға және Қазан төңкерісі, азамат соғысы, голодомормен ұжымдастыру кезіндегі мәдени мұрасының бір бөлігінен айырылғанына қарамастан, ХХ ғасырдағы Алаш қозғалысының арқасында қазақ қоғамы ХХ ғасырдың екінші жартысында бұрын - соңды болмаған мәдени прогрестің көптеген негіздерін жасап, нығайтты.
Алаш қайраткерлері Қазақстанның және қазақ халқының нағыз патриоттары болды, сондықтан Кеңес үкіметі сталиндік тоталитарлық режим тұлғасында 1937 - 1938 жж. оларды саяси қуғын - сүргінге ұшыратты. Өйткені, олар қазақ халқының ұлттық - мемлекеттік мүддесін жүзеге асыру жолында жанын пида етуге дайын нағыз мемлекет қайраткерлері еді. Алаш қозғалысының қайраткерлері Қазақстанның және халқының нағыз перзенттері, сондай - ақ өз болашағын, балаларының болашағын тек туған жері мен туған жерінің гүлденуі мен игілігінен көрген толыққанды мемлекет және ұлт көшбасшылары мен қайраткерлері болды.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс Халықаралық Университетінің доценті