Горбачев сталиндік қуғын - сүргінді айыптамай, демократияның мүмкін еместігін мәлімдеді

Горбачев сталиндік қуғын - сүргінді айыптамай, демократияның мүмкін еместігін мәлімдеді

КСРО - ның бұрынғы президенті Михаил Горбачев саяси қуғын - сүргінді қатты айыптамай, қоғам демократияландыру жолына түсе алмайтынын айтты: заттарды тиісті аттармен атау керек, оның ішінде И. Сталиннің рөлін бағалау керек. Ол бұл туралы РИА Новости берген сұхбатында «1920 - 1950 жылдардағы саяси қуғын - сүргін құрбандарының бәрінің құқықтарын қалпына келтіру туралы» жарлыққа қол қойылғанының 30 жылдығына орай айтты.

Горбачев Сталиннің әрекетін сынаған 1987 жылы оқылған баяндамасында атап өтті. «Мен Орталық Комитеттің 1987 жылғы қазандағы пленумында:« Сталиннің және оның айналасындағы партия мен халық алдындағы жаппай қуғын - сүргін үшін кінәлар кешірілмейтін болды. Бұл барлық ұрпаққа сабақ болады»дедім. 1990 жылғы 13 тамыздағы жарлықта билікті асыра пайдалану арқылы туындаған саяси қылмыстардың салдарын тез жою міндеті қойылды», - деді ол.

Бұрынғы Совет жетекшісі 1987 жылы Саяси Бюро репрессияға байланысты материалдарды одан әрі зерделеу үшін комиссия құрғанын қосты. Комиссия 1956 жылы КОКП - ның ХХ съезінен кейін іс аяқталған жоқ, сот төрелігі қалпына келтірілмеген деген қорытындыға келді.

Горбачев бұл тақырып бүкіл Кеңес қоғамы үшін және қайта құру басталған кезден бастап елдің саяси басшылығы үшін өте маңызды және өзекті болғанын атап өтті. «Адамдар бұл уақыт туралы көбірек білуді шұғыл түрде сезінді. Жариялылық адамдардан ешнәрсе жасырмай - ақ тарихымыздың қайғылы беттері туралы айтуға мүмкіндік берді», - деді ол.

1985 жылы сәуір айында КСРО Орталық Комитетінің Бас хатшысы болып сайланған М. Горбачев бәсекелестерімен салыстырғанда жас және оның денсаулығы жақсы болды. Жаңа Бас хатшы Пленумда жаңа құрамдағы алғашқы сөз сөйледі. Бірден оның ең басты сөздері – «жеделдету» және «жариялылық» болды.

КСРО терең дағдарыста болды – қарулану жарысы, барлық саладағы өндірістің бәсеңдеуі, сыбайлас жемқорлық, кеңес халқының коммунизм идеяларынан көңілі қалуы, КСРО халқының көп бөлігі арасында маскүнемдік, билік қазірдің өзінде қарт басқарушылардың қолында болды және т. б. Горбачев түбегейлі өзгерістердің қажеттілігін түсінді, сондықтан «Қайта құру арқылы бәріне түзетудің уақыты келді» деді.

Қайта құру 6 жылға созылды және 3 негізгі кезеңнен өтті:

1 – кезең (1985 – 1988), алкогольге қарсы бағдарлама басталған кезде, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес басталды, жоғарғы басшылық құрамындағы кадрлар жасартылды, ал жариялық жариялады. Бірақ осының бәрімен қайта құрудың нақты жоспары болмады, адамгершілік құндылықтар бұзылды, ұлттық мүдделер Батысты қуанту үшін жиі ескерілмеді.

2 кезең 1988 жылдан 1989 жылға дейінгі кезең болды. Бұл кезде цензура ақыры жеңілдетілді – халықты демократияландыруға қадам жасалды, кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін алғышарттар қалыптаса бастады – кооперативтер, жеке еңбекке жол берілді, шығармашылық еркіндігі мен өнердің дамуы басталды. Сондай – ақ 1989 жылы Ауғанстаннан әскерлер шығарылып, Америка Құрама Штаттарымен қарым – қатынасты жақсарту әрекеттері жасалды, яғни КСРО басқа елдердің социалистік режимдеріне қолдау көрсетуді доғарады. Жағымсыз жақтарға Қарулы Күштердің жауынгерлік дайындық деңгейінің төмендігі, билеуші партияның беделінің төмендеуі, Чернобыль апаты, порнографияның, нашақорлықтың таралуы, яғни жастардың моральдық деңгейінің төмендеуі және ұлтаралық жанжалдардың пайда болуы (1986 ж. Қазақстанда болған оқиғалар және т. б.) жатады.

3 – кезеңде (1989 ж. маусым – 1991 ж. қыркүйек) елдегі барлық процестер бақылауды тоқтатты. КОКП партиясы өз күшінен айрылып, фракциялар арасындағы күрес басталады. Осы уақыт аралығында көптеген оппозициялық қозғалыстар туып, дами бастайды. Егемендік шеруі өтіп жатты – елдер Кеңес Одағынан шыға бастады. 1977 жылғы Конституция да жойылып, халықтың материалдық жағдайы едәуір нашарлады. Ғалымдардың, көрнекті қайраткерлердің шетелге кетуі басталды.

Сонымен, қайта құрудың негізгі міндеттері:

1. КСРО – ны демократияландыру, жариялылықты енгізу;
2. КСРО мен басқа елдер арасындағы қатынастарды қалыпқа келтіру;
3. Кеңестік басқару жүйесінде кадрлардың жасаруы;
4. Нарықтың кейбір элементтерін енгізу арқылы кеңес экономикасының тиімділігін арттыруға ұмтылу.

Алайда, Горбачевтің қайта құруымен 1986 жылы желтоқсанда «КСРО – дағы жариялылық және демократияландыру» сәулетшісі бейбіт және сенетін студент жастардың ұрандарына қарсы қанды репрессиялар жасағандығымен әйгілі болды. Желтоқсандағы Алматыдағы наразылық Орталықтың дәстүрлі командалық іс – әрекеті мен Горбачевтің қайта құруының жарияланған демократиялық қағидалары арасындағы айқын қайшылықтан туындады.

1986 жылғы желтоқсанның себебі Қазақстанның жоғарғы басшылығының ауысуы болды. Алайда, бұл демократиялық жолмен болады деп күтілген, сондықтан адамдар одан әрі оқиғаларды Горбачев билігінің өздерінің жариялаған қағидаларын бұзуы ретінде қабылдады. 1986 жылы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы Горбачевтің бүкіл Кеңес Одағының саяси өмірін демократияландырудың катализаторы болғанын және КСРО халықтары үшін де, бүкіл әлем үшін де маңызды тарихи маңызы барын атап өткен жөн.

Сонымен қатар, бұл бұрынғы КСРО аумағында қалыптасқан саяси жүйеге қарсы алғашқы демократиялық көтеріліс болды, ол қазақ халқының тәуелсіздік пен егемендікке қол жеткізуіне жол ашты.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ – Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты