Қазақстандық мемлекеттілікті дамыту үшін отандық тарих пен тарих ғылымының маңыздылығы мен қажеттілігі туралы

Қазақстандық мемлекеттілікті дамыту үшін отандық тарих пен тарих ғылымының маңыздылығы мен қажеттілігі туралы

Жақында «Қазір мереке емес, дұрыс ойлау уақыты» деген атпен шыққан «Ана тілі» газетіне берген сұхбатында Қ - Ж. Тоқаев айтты:

«Біз мемлекет ретінде де, ұлт ретінде де тұруға болмайды. Мұндай жағдайда ел тұралап қалады, бұл біздің мемлекеттілігімізге әсер етеді. Ащы болса да, мен айтайын, біз өте күрделі әлемдегі қазақпыз, ақыр соңында бізге көп қажет емес. Бізге тек мемлекет керек. Біз бұл қарапайым қағиданы ешқашан ұмытпауымыз керек. Әлемдегі қазақстандық жетістіктерді көргісі келмейтін саясаткерлер мен мемлекеттер де бар, олар бізді ешқашан жалғыз қалдырмайды және біздің әр қадамымызды қадағалайды. Демек, еліміздің дамуы мен дамуы тек біздің қолымызда. Мұндай маңызды сәтте қателесуге құқығымыз жоқ. Біз өз мемлекетімізді құратын ұлт ретінде, ең алдымен, осы проблеманы сезінуіміз керек. Себебі қазақ халқының тағдыры тарихтың таразысында тұр».
Қазақ халқының бай тарихи тарихы бар, оның тарихының беттері бүкіл Орталық Азия мен Еуразияның тарихымен тығыз байланысты, оның территориясы адамзат өркениетінің ең ежелгі орталықтарының бірі болып саналады.
Тарих ғылым ретінде жеке адамның да, жалпы қоғамның да рухани дамуының құрамдас бөлігі болып табылады. Айта кету керек, отаршылдық пен кеңестік біртұтастық жағдайында қазақ халқының тарихи санасы қатты өзгерді. Тарихи ғылыми зерттеулердің мүмкіндіктері таптың үстемдігіне, идеологиялық көзқарастарға байланысты едәуір тарылды.
Тоталитаризм жағдайында тарих режимді қолдау функциясын атқарды. Бүгінде Қазақстан тарихы жаңа туған кезеңді бастан кешуде. Тәуелсіздік жағдайында, қоғамның руханилығын жандандыру, оның ұлттық өзіндік сана - сезімі мен ұлттық мақтанышының, тарихи жадының өсуі, ежелгі дәуірден бастап қазіргі уақытқа дейінгі Қазақстанның объективті және шынайы тарихын қалпына келтіру үлкен маңызға ие.
Уақыт өткеннің тарихи тәжірибесін объективті және сыни тұрғыдан бағалауды талап етеді, өйткені онда біздің заманымыздың көптеген күрделі сұрақтарына жауап табылады. Қазақстан тарихы максималистік көзқарас пен оппортунизмнен аулақ бола отырып, шындықтың қайда екенін, қателік немесе бұрмалаудың қай жерде екенін анықтауға көмектесетін шынымен ғылыми болуы керек. Ұлттық өткенімізді қалпына келтіру және сақтау, оның әлемдік тарихтағы орны мен рөлін, әлемдік өркениетке қосқан үлесін анықтау қоғам тарихын терең білуді талап етеді. Тарихи жады жоқ халық тозуға ұшырайды. Ол өткенінен бас тарта алмайды, өйткені ол кезде оның болашағы болмайды.
Қазақстан тарихы курсы келесідей маңызды функцияларды орындайды: - танымдық, интеллектуалды дамытушылық - адамдардың тарихи жолын нақты зерделеуден және объективті түрде, тарихизм тұрғысынан, Қазақстан Республикасының тарихын құрайтын барлық құбылыстар мен процестерді көрсетуден тұрады; - идеологиялық функция - тарихты зерттеу адамның дүниетанымының қалыптасуына тікелей әсер етеді. Дүниетаным - әлемге, қоғамға, оның даму заңдылықтарына көзқарас - егер ол объективті шындыққа негізделген болса, ғылыми болуы мүмкін. Қоғамдық дамуда объективті шындық тарихи фактілер болып табылады.
Тарих, оның нақты жағы - қоғам ғылымына негізделген негіз. Тарихи тұжырымдардың шынымен ғылыми болуы үшін, белгілі бір процесске немесе құбылысқа қатысты барлық фактілерді, олардың жиынтығы бойынша зерттеу керек, сонда ғана объективті көрініс алуға және білімнің ғылыми табиғатын қамтамасыз етуге болады. Тарихты зерттеудегі дүниетанымдық маңызды аспектілердің бірі - ойлауда тарихизмнің (историзм мышления) қалыптасуы.
Тарихи білім қазіргі заманғы білімді адамның кәсіпіне және қызмет түріне қарамастан ойлауының алғышарты болуы керек. Тарихты зерделеу бізді тарихи категорияларда ойлауға, қоғамның дамуын, өзгеруін көруге, қоғамдық өмір құбылыстарын өткенге қатысты бағалауға және оларды оқиғалардың кейінгі бағытымен байланыстыруға үйретеді. Ойлаудың тарихилығы сонымен қатар тарихи оқиғаларға, бұқара мен тарихи тұлғалардың іс - әрекетін сол кезеңдегі нақты тарихи жағдайларға сәйкес бағалау қабілетін де қамтиды; - тәрбиелік функция тарихи процестерді объективті түрде қамту және оларды қазіргі заманғы, тарихи тәжірибе, дәстүрлер сабақтастығы тұрғысынан зерттеу - мұның бәрі біздің халқымыздың жаңа ұрпақтарын тәрбиелейтін құндылықтарға айналуы керек.
Тарихтың өзі халықтың нағыз тәрбиешісіне айналады. Тарихтың тәрбиелік мәні зор. Өз Отанының және халқының тарихын, дүниежүзілік тарихты білу азаматтық қасиеттерді қалыптастырады - патриотизм, Отанға, өз халқына деген сүйіспеншілік, өткенге деген сүйіспеншілік. Бұл адамзат дамуындағы адамгершілік - этикалық құндылықтарды білуге, ар - намыс, қоғам алдындағы парыз сияқты категорияларды түсінуге мүмкіндік береді. «Қазақстан тарихы» гуманитарлық циклдің бөлігі бола отырып, құқықтық және демократиялық қоғамда өмір сүретін адамгершілікті, азаматтық белсенді тұлғаны қалыптастыруға шақырылатын университеттегі идеологиялық және тәрбиелік функциялардың ерекше маңызы бар; - практикалық саяси функциясы бар.
Оның мәні тарих ғылым ретінде тарихи фактілерді ұғыну негізінде қоғам дамуының заңдылықтарын анықтай отырып, қоғамның ғылыми негізделген бағытын қалыптастыруға, субъективті шешімдерден аулақ болуға көмектесетіндігінде жатыр. Өткеннің, бүгіннің, болашақтың бірлігі - адамдардың өз тарихына деген қызығушылығының негізі. Қоғам дамуының одан әрі бағытын анықтау үшін оның қай мемлекеттен пайда болғанын және оның тарихи жолын қалай өткенін білу қажет. Өз қызметіміздің мақсаттары мен бағыттарын анықтай отырып, әрқайсымыз белгілі бір дәрежеде тарихшы болуға, азаматтық ұстанымы бар қоғамның белсенді мүшесі болуымыз керек.
Тарихты зерделеу қоғамның әртүрлі топтарының, олардың көшбасшыларының әлеуметтік құбылыстардың нақты мысалдары бойынша мүдделерінің тепе - теңдігін анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан тарих әрқашан идеологиялық күрестің құралы, адамдардың саяси көңіл - күйіне әсер етудің құралы болды және бола да береді, бола да бермек. Осыған байланысты, теңдестірілген саяси бағытты қалыптастыру, халықтарды қақтығыспау, түрлі қақтығыстарға итермелеу емес, қоғамның қарқынды дамуына үлес қосу үшін барлық аспектілерді ескеру қажет.
Қазақстан тарихын дүниежүзілік тарихи процестермен байланыстан тыс дұрыс түсіну мүмкін емес, бұл курстың мақсаты - Орталық Азия аймағында ғана емес, бүкіл әлемде болып жатқан процестермен қатар Қазақстан тарихын зерттеу. Қазақстан тарихын зерделеу барысында оны философиялық категориялармен тығыз байланыста көп өлшемді тарихи процесс ретінде, әртүрлі тарихи дәуірлердің оң және теріс бағаларын объективті талдаумен материалды ұсынудың логикалық нысаны және олардың қоғам мен мемлекеттің прогрессивті дамуына қосқан үлесі ретінде ашып көрсету қажет.
Курстың мазмұны ежелгі уақыттан бастап бүгінгі күнге дейінгі ұзақ тарихи кезеңді қамтиды. Оны зерттеу проблемалық - хронологиялық принципке негізделген. Курста қарастырылып жатқан әр кезең үшін тарихи процесстің кезеңдеріне сәйкес нақты хронологиялық шеңбер бар. Қазақстан тарихын зерттеудің әдіснамалық және ғылыми - теориялық негіздері: қоғамдық өмір құбылыстарына диалектикалық көзқарас, тарихи процестер мен фактілердің барлық жиынтығын зерттеуге көмектесетін объективтілік, тарихизм, ғылыми сипат.
Тарихты зерттеуде жалпыадамзаттық құндылықтар, гуманизм, патриотизм және ұлттық тәуелсіздік идеологиясының қағидалары маңызды мәнге ие. Сонымен бірге, ұлттық құндылықтарды, халықтық дәстүрлер мен әдет - ғұрыптарды, діни сенімдерді ескерудің маңызы зор. Қазақстан тарихын зерттеудегі шешуші орынды Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Н. Ә. Назарбаевтың әдістемелік маңызы бар еңбектері алады. Олардың ішінде Президенттің «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы», «ХХІ ғасырдың табалдырығында», «Тәуелсіздік дәуірі» сияқты еңбектерін атауға болады.
Олар бізді тарихи процесті жан - жақты зерттеуге, оны зерттеудің басым бағыттарын анықтауға бағытталған. Бүгінгі таңда ежелгі дерек көздерін, археологиялық ескерткіштерді зерттеу негізінде терең басымдықты талап ететін негізгі міндеттердің бірі - мемлекеттілік тарихы, этногенез мәселелері және т. б. Тарих ғылымы көптеген дереккөздерге сүйенеді. Тарихи процесті тікелей көрсететін барлық нәрсе тарихи деректерге жатады.
Солардың ішінде біз материалдық, жазбаша, этнографиялық, лингвистикалық, ауызша, кино - фото - фонофильмдерді бөліп аламыз. Оқу барысында біз тарихтың тірі қайнарына жүгініп, ақылды және адамгершілікке айналатын дереккөздерге бірнеше рет тоқталамыз. Жоғарыда айтылғандардың бәрін ескере отырып, біздің еліміздің қоғамы рухани жаңғыруында маңызды рөл атқаратын тарихы толыққанды, жан - жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу мен қалыптастыруда үлкен мәнге ие деп тұжырым жасауға болады.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ - Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты