Латындану легімен

Тіл – күретамыр

Латындану легімен
Ұлт көшбасшысы һәм Елбасы Н. Назарбаевтың 2017 жылғы 12 сәуірде «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында: «Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият дайындалдық» деп айтқан еді. Сонымен бірге Президент өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан – 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек.

Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады», – деп латын әліпбиіне көшудің қажеттілігін атап өтті. Біздің қазіргі кирилл әліпбиіндегі қазақ тіліміз - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, сонымен қатар Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия жəне т. б. елдерде тұратын қазақтардың ана тілі. Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына, соның ішінде қарақалпақ, ноғай, қарашай тілдерімен бірге қыпшақ - ноғай тармағына жатады.

Сонымен қатар қырғыз, татар, башқұрт, қарашай - балқар, қырым, құмық тілдеріне жақын. Қазақ жазуы бірнеше рет өзгеріске ұшырады. Жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. 1929 жылға дейін Қазақстанда араб жазуы пайдаланылды. ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынұлы ұсынысымен қазақ фонетикасының ерекшеліктері ескеріліп жасалған, араб графикасына негізделген «төте жазу» пайдаланылған. 1929 - 1940 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирилл графикасы әліпбиін қолданып келеді.
Еліміздің латын әліпбиіне көшу – ұлтымыз үшін жасалған маңызды қадамдардың бірі. Ұлы Дала елінің тарихына көз жүгіртсек, бірінші тұғырлы байлық – жер, екіншісі – тіл, үшіншісі – мемлекет және оның тарихы болуы керектігі айқындалады. Ағартушы - педагог, ғалым Ахмет Байтұрсынұлы айтып кеткендей, «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тілі» деген. Алаш қайраткерлері де латын әліпбиін жазу - сызуда қолданды. Бұл бізге таңсық дүние емес.

Латын әліпбиі әлемде кеңінен қолданылады. Филология ғылымдарының докторы, профессор Әлімхан Жүнісбектің пікірі: «Латын әліпбиіне көшудің қиыншылығы қазіргі біздің қолданып жүрген әліпбиіміз қазақтың төл әліпбиі емес, орыс тілімен араласып кеткені, бізге өзге тілден енген дыбыстар араласып кетсе, онда кедергілер туындайтынын, латын әліпбиіне төл дыбыстарымызды баптап, соның аясында көшуін және қазақ жазуына тек әліпби ауыстыру ғана емес, түбегейлі реформа керек екенін, ол реформа үш мәселені: дыбыс, әліпби және емле ережені бірдей қамтиды», – деп айтты. Әрине, ұлт үшін маңызды өзекті мәселелердің оңды шешілуіне қосып отырған кәсіби білікті мамандардың пікірлері ескеріліп, латын қарпіндегі қазақ әліпбиін жасалу жолдарына қатысты өрбісе һәм басқа елдердің тәжірибесіне қарап салыстыра отырып жасалса, құба - құп болар еді. Қазіргі уақытта ұялы телефондарда жарнамалар, хабарламалар латын әліпбиімен жазылуда. Сонымен қатар, интернет желісінде де латын әліпбиіне аударатын транскрипция орнатылған. Латын әліпбиіне көшуде осындай бастапқы жұмыстар атқарылып отыр.

Қорыта келгенде, латын әліпбиіне көшу – ұлтымыздың санасын бұғаудан босатады, түркі және жаһандық әлеммен ықпалдасуға, қазақ халқы ертеден қолданған әліпбиімізге қайта оралып, ұлттық санамыздың қайта жаңғыруына жол ашады демекпін.

Бегімхан КЕРІМХАНҰЛЫ
№5 ЖОББ мектептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
Павлодар қаласы

Тil – кu’retamyr
LATYNDANY’ LEGIMEN
Ult ko’s’bass’ysy ha’m Elbasy N. Nazarbaevtyn’ 2017 jylg’y 12 sa’y’irde “Bolas’aqqa bag’dar: ry’hani’ jan’g’yry’” maqalasynda: «Birins’iden, qazaq tilin birtindep latyn a’lipbi’ine ko’s’iry’ jumystaryn bastay’ymyz kerek. biz bul ma’selege neg’urlym da’i’ektilik qajettigin teren’ tu’sinip, bai’yppen qarap kelemiz ja’ne og’an kirisy’ge Ta’y’elsizdik alg’annan beri muqi’i’t dai’yndaldyq» dep ai’tqan edi. sonymen birge Prezident o’zinin; 2012 jylg’y 14 jeltoqsandag’y “Qazaqstan – 2050” Strategi’i’asy qalyptasqan memlekettin’ jan’a sai’asi’ bag’yty” atty Qazaqstan halqyna Jolday’ynda: «Memleket o’z tarapynan memlekettik tildin’ pozi’ci’asyn nyg’ai’ty’ u’s’in ko’p jumys atqaryp keledi. Qazaq tilin ken’inen qoldany’ jo’nindegi kes’endi s’aralardy ju’zege asyry’dy jalg’astyry’ kerek. Biz 2025 jyldan bastap a’lipbi’imizdi latyn qarpine, latyn a’lipbi’ine ko’s’iry’ge kirisy’imiz kerek. Bul – ult bolyp s’es’y’ge ti’is pri’nci’pti ma’sele. Bir kezde tari’h bederinde biz mundai’ qadamdy jasag’anbyz. Balalarymyzdyn’ bolas’ag’y u’s’in osyndai’ s’es’im qabylday’g’a ti’ispiz ja’ne bul a’lemmen birlese tu’sy’imizge, balalarymyzdyn’ ag’yls’yn tili men internet tilin jetik i’gery’ine, en’ bastysy – qazaq tilin jan’g’yrty’g’a jag’dai’ ty’g’yzady», – dep latyn a’lipbi’ine ko’sy’din’ qajettiligin atap o’tti.

Bizdin’ qazirgi ki’ri’ll a’lipbi’indegi qazaq tilimiz – Qazaqstan Respy’bli’kasynyn’ memlekettik tili, sonymen qatar Resei’, O’zbekstan, Qytai’, Mon’g’oli’i’a ja’ne t. b. elderde turatyn qazaqtardyn’ ana tili. Qazaq tili tu’rki tilderinin’ qyps’aq tobyna, sonyn’ is’inde qaraqalpaq, nog’ai’, qaras’ai’ tilderimen birge qyps’aq - nog’ai’ tarmag’yna jatady. Sonymen qatar qyrg’yz, tatar, bas’qurt, qaras’ai’ - balqar, qyrym, qumyq tilderine jaqyn. Qazaq jazy’y birnes’e ret o’zgeriske us’yrady. Jazy’ tari’hynda qazaq tilinin’ a’lipbi’ ju’i’esi birnes’e tari’hi’ kezen’derdi basynan o’tkizip, ulttyq a’lipbi’ den’gei’ine jetken. 1929 jylg’a dei’in Qazaqstanda arab jazy’y pai’dalanyldy. ХХ g’asyrdyn’ basynda Ahmet Bai’tursynuly usynysymen qazaq foneti’kasynyn’ ereks’elikteri eskerilip jasalg’an, arab grafi’kasyna negizdelgen “to’te jazy’” pai’dalanylg’an. 1929 - 1940 jyldar aralyg’ynda latyn grafi’kasyna negizdelgen a’lipbi’di jazy’ ju’i’esine engizip, 1940 jyldan beri qarai’ ki’ri’ll grafi’kasy a’lipbi’in qoldanyp keledi.
Elimizdin’ latyn a’lipbi’ine ko’s’y’ – ultymyz u’s’in jasalg’an man’yzdy qadamdardyn’ biri. Uly Dala elinin’ tari’hyna ko’z ju’girtsek, birins’I tug’yrly bai’lyq – jer, ekins’isi – til, u’s’ins’isi – memleket ja’ne onyn’ tari’hy boly’y kerektigi ai’qyndalady. Ag’arty’s’y - pedagog, g’alym Ahmet Bai’tursynuly ai’typ ketkendei’, «Ulttyn’ saqtaly’yna da, jog’aly’yna da sebep bolatyn na’rsenin’ en’ qy’attysy – tili» degen. Alas’ qai’ratkerleri de latyn a’lipbi’in jazy’ - syzy’da qoldandy. Bul bizge tan’syq du’ni’e emes.

Latyn a’lipbi’I a’lemde ken’inen qoldanylady. Filologi’i’a g’ylymdarynyn’ doktory, professor A’limhan ju’nisbektin’ pikiri: «Latyn a’lipbi’ine ko’s’y’din’ qi’yns’ylyg’y qazirgi bizdin’ qoldanyp ju’rgen a’lipbi’imiz qazaqtyn’ to’l alipbi’i emes, orys tilimen aralasyp ketkeni, bizge o’zge tilden engen dybystar aralasyp ketse, onda kedergiler ty’yndai’tynyn, latyn a’lipbi’ine to’l dybystarymyzdy baptap, sonyn’ ai’asynda ko’sy’in ja’ne qazaq jazy’yna tek a’lipbi’ ay’ystyry’ g’ana emes, tu’begei’li reforma kerek ekenin, ol reforma u’s’ ma’seleni: dybys, a’lipbi’ ja’ne emle erejeni birdei’ qamti’dy», – dep ai’tty.

A’ri’ne, ult u’sin man’yzdy o’zekti ma’selelerdin’ on’dy s’es’ily’ine qosyp otyrg’an ka’sibi’ bilikti mamandardyn’ pikirleri eskerilip, latyn qarpindegi qazaq a’lipbi’in jasaly’ joldaryna qatysty o’rbise ha’m basqa elderdin’ ta’jiri’besine qarap salystyra otyryp jasalsa, quba - qup bolar edi. Qazirgi y’aqytta ui’aly telefondarda jarnamalar, habarlamalar latyn a’lipbi’imen jazyly’da. Sonymen qatar, internet jelisinde de latyn a’lipbi’ine ay’daratyn transkripci’i’a ornatylg’an. Latyn a’lipbi’ine ko’s’y’de osyndai’ bastapqy jumystar atqarylyp otyr.
Qoryta kelgende, latyn a’lipbi’ine ko’s’y’ – ultymyzdyn’ sanasyn bug’ay’dan bosatady, tu’rki ja’ne jahandyq a’lemmen yqpaldasy’g’a, qazaq halqy erteden qoldang’an a’lipbi’imizge qai’ta oralyp, ulttyq sanamyzdyn’ qai’ta jan’g’yry’yna jol as’ady demekpin.

Begimhan KERIMHANULY
№22 JOBB mekteptin’ qazaq tili men a’debi’eti mug’alimi
Qazaqstan Jy’rnali’ster Odag’ynyn’ mu’s’esi
Pavlodar qalasy