Әйтеке би және оның Қазақ хандығының тарихындағы орны туралы бірер сөз

Әйтеке би және оның Қазақ хандығының тарихындағы орны туралы бірер сөз

Әйтеке би қазақтың текті әулетінен – Алшын тайпасының Төртқарасынан шыққан және Бұқар қолбасшысы Жалаңтөс баһадүрдің шөбересі. Арғы нағашысы Жалаңтөс баһадүр Бұхар хандығының 20 мың тұрақты атты «ғұламалары» мен атқыштар отрядтары бар кәсіби әскерін құрған әскери реформатор болған. Орбұлақ шайқасында қазақтардың жеңіске жетуіне солар көмектесті.

Қазақ хандығының тарихында жасампаздық қызметімен халқының, елінің тарихи өткеніне терең із қалдырған тұлғалар аз емес. Уақыт өткен сайын олардың халықтың тарихи санасының қалыптасуындағы рөлі ерекше байқалады. Осындай тарихи тұлғалардың ішінде Әйтеке би ерекше орын алады. Қазақ тілінен аударғанда «би» «халық сайлаған судья» дегенді білдіреді. Билер әртүрлі ауқымда болды – жергілікті (ауылдық), аймақтық, рулық, рулық, т. б. Шоқан Уәлиханов олардың қазақ дәстүрлі қоғамындағы рөлі мен орнын былайша сипаттады: «Би атын иемдену үшін адамның құқықтық білімін, шешендік өнерін халыққа қайта - қайта көрсету қажет болды».

Қазақ халқының үш ұлы перзенті, даңқты үш данышпан – Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің есімдері күні бүгінге дейін жеткен. Олар қазақтар үшін ұлттық бірліктің мәңгілік символына айналды. Олардың жалынды сөздері ұрпақтарының санасын киелі кітаптардағы нақыл сөздердей билеген. Олардың тарихымыздағы маңызын асыра бағалау мүмкін емес. Сібірден Қаратаудың оңтүстік сілемдері мен Сырдария алқабына дейінгі орасан зор аумақты алып жатқан жоңғарлардың жақсы ұйымдасқан ордаларының қазақ ауылдарына кенеттен шапқыншылық жасауы Қазақ хандығына нақты қауіп төндірді.

Сұрақ: «Болу немесе болмау?» өмір немесе өлім мәселесіне айналды. Бұл кезең Қазақстан тарихына «Ақтабан шұбырынды» деген атпен енді. Дәл сол қиын кезеңде қазақ қоғамына беделді де көрнекті қайраткерлер мен ұйымдастырушылар бұрынғыдан да қажет болды. Төле бидің, Қазыбек бидің және Әйтеке бидің кездесуі және олардың жеке танысуы Түркістан маңында мезгіл - мезгіл шақырылатын халық съездері жұмыс істеп тұрған кезеңде өтті. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан ауызша әңгімелер сақталған. Өткен ғасырларда олардың біразы болды. Өкінішке орай, сталиндік қуғын - сүргін жылдарындағы халықты аяусыз қудалау, тұтқындау, ашаршылық, рухани және материалдық кедейлеу кезінде бұл «мұрағаттардың» көпшілігі жойылды, өртенді немесе жойылды.

Әйтеке бидің есімі мен даңқы Кіші жүздің шегінен асып, өз заманында аңызға айналған. Оның туған жылы мен қайтыс болған жері шамамен 56 жыл өмір сүргені айтылады. Ол жасы жағынан Төле биден, Қазыбек билерден сәл ғана кіші және жүз (Кіші жүз) дәрежесі жағынан төмен болғанымен, ұлттық мүддені қорғау ісінде олармен лайықты замандас болды.

Әйтеке бидің идеялық ұстанымы, өмірлік ұстанымы Төле би мен Қазыбек билер сияқты еді. Олардың барлығы да ақиқат пен әділет жолында халқына адал да шынайы қызмет етуді өздерінің бірінші әрі бастапқы міндеті етіп қойды. Олар онымен жеңілістің ащысы мен жеңістің қуанышын бөлісті. Әйтеке бидің мына сөздері көзі тірісінде аңызға айналған үш ұлы бидің дүниетанымы мен өмірінің мәнін дәл жеткізеді: «Адамның көз жасы күнге құрғамайды», «Менің өмірім халықтікі, өз өлімім ғана менікі».

Әйтеке би кірген Кіші жүзден шыққан Төртқара ру бірлестігі Кіші жүз қазақтарының бірқатар руларының елеулі бөлігі сияқты, басқарушы әулеттердің ұрпақтары арасындағы соғыстарға ұласып, жиі соғысқа айналып, оңтүстікке қарай жылжып, олардың ұзақ уақыт көшпелі жерлерін иемденіп отырған.

Әйтеке би өмірінің көп бөлігін Сырдария мен Әмудария өзенінің оңтүстігіндегі ұлан - ғайыр өлкеде өткізді. Әйтеке бидің тікелей ата - бабалары қазақ даласына әйгілі болған. Мәселен, оның атасы Ораз би (1299 - 1385 жж.) Орта Азиядағы алып мемлекеттің негізін қалаушы, Самарқан қаласын астана еткен ұлы Темірдің ең жақын кеңесшілерінің бірі болған.

Самарқанның Темір мен Ұлықбектен кейінгі үшінші атақты билеушісі саналатын Жалаңтөс Әйтеке бидің атасы болған. Әйтеке өз заманында жан - жақты білім алған. Бес жасынан бастап атақты билер – далалық «Цицерондар», сондай - ақ Жалаңтөс отбасында тәлім алған. Әйтеке атақты Ұлықбек медресесінде оқып, араб, парсы, түркі т. б. шығыс тілдерін жетік меңгерген еді. Медресені бітіргеннен кейін туған жеріне оралып, әкесімен бірге халық басқару ісіне араласа бастайды. Ол 21 жасында Бұхара, Самарқан төңірегінде тұратын қазақ, өзбек, қарақалпақтардың бас биі болды. Ол шетел елшілерінің, соның ішінде алыс елдердің елшілерінің қабылдауларына қатысады.

Әйтеки би 1698 - 1699 жылдардағы қазақ халқының бас құрылтайыда салықпен қамтамасыз етілетін әскер құруды көздеп, әскери реформаны ұсынды. Бірақ шыңғызидтер бұған қарсы болды, өйткені олар қосымша табыстан айырылғысы келмеді және әскер түрінде өз билігіне күшті бәсекелес болды. Қазақтар соғысқа көп жағынан өздерінің негізгі қарсыластары жоңғарлардан кем болатын жасақтарды ғана жинауды жалғастырды. Тұрақты қарулы күштердің жоқтығы көп ұзамай қазақтардың жауынгерлік қабілетіне әсер етіп, қалмақтардың жеңіліске ұшырауына әкелді.

Әйтеке бидің өзі билігіне Кіші жүз қазақтары ғана емес, қарақалпақтар мен құрама тайпалар да бағынатын көрнекті қолбасшы болған. Оның қасында үнемі қалмақтармен бірнеше рет қақтығысқа түскен осы тайпалардан тұратын 5 мың адамдық жауынгерлерден құрылды. Бірақ бұл жауынгерлен дала соғысында қазақтардың пайдасына жол болмады. Қазақ билері мен халқының даналық қазынасын меңгеру, шешендік өнерді атақты бабалардың ғұламалығымен, дәстүрімен ұштастырып, Әйтеке биге кең танымалдық пен танымалдық әкелді.

Оның сөйлеген сөздері мен шешімдерінің мәнерлі қарапайымдылығы мен шынайы философиялық сипаты халық жадында сақталып қалды. Қазыбек биді «дауысты» дейтін болса, Әйтеке бидің есімін атағанда оның айтқан сөздерін өткір қылышқа теңейтін ойының өткірлігі алдыңғы орынға шыққан.

Туыстары Әйтеке бидің сіңірген еңбегін бағалап, оны 30 жасында Кіші жүздің бас биі етіп сайлайды. Кейін Тәуке хан оны Кіші жүздің атынан өзі құрған хандар кеңесіне мүше етіп тағайындап, сол кезден бастап Әйтеке би қазақ билеушілері мен үш жүздің беделді адамдарының жыл сайынғы алдымен Ордабасыда, содан кейін Уәли хан кезінде Күлтөбеде өтетін басқосуларына үнемі қатысып отырады.

Тәуке ханның арқасында дәстүрге айналған бұл кездесулерде ел бірлігін нығайту мәселелері, рулар мен жүздер арасындағы келіспеушіліктерден туындайтын түрлі даулар талқыланды. Дау - дамай шегіне жеткенде, барлық қарсы жақтарды қанағаттандыратын соңғы сөз Әйтеке бидікі болды.

Оған үлкенді - кішілі, алыс - жақын рулар мен ауыл бірлестіктерінің басшылары халықтың тыныш өмірін бұзған өткір де ұзаққа созылған қайшылықтар мен дау - дамайлардың шешімін табу үшін жүгінді. Оған мемлекет қайраткерлері мен әскери жетекшілер кеңес сұрап келді. Дала заңдарының аудармашысы болды Әйтеке бидің Отанға деген шынайы махаббаты мынау мәтелден көреміз: «Бай болсаң, халыққа пайда әкел. Жауынгер болсаң, жауды талқанда. Бай болып, елге пайда әкелмесең, жауынгер болып, жауды жеңбесең, халқыңа жат боласың».

Әйтеке би сол кезеңдегі Қазақ хандығының сыртқы және ішкі саясатына байланысты мемлекеттік істерді шешуде хан кеңесінде маңызды рөл атқарды. Ол қазақ халқының тәуелсіздігі мен бірлігі үшін, жақсы қаруланған, дайын әскер құруды насихаттады.

Қазақ хандығы мен қырғыз, қарақалпақ рулары арасында достық қарым - қатынас орнатуға, хан Тәукенің орыс - қазақ сауда және дипломатиялық қарым - қатынастарын дамытуға белсене қатысты. Әйтеке би Төле би, Қазыбек билермен бірге оңтүстікке қарай жеңіліс пен жаппай қоныс аударудың қасіретін бастан өткерген халық үшін ең тағдыршешті кезеңде қазақ мемлекетінің басшысы болған Тәуке ханның негізгі тірегін құрады.

Олар Тәуке ханмен және басқа да ұлт қайраткерлерімен бірге халық күштерін жұмылдырып, жалпы саяси дағдарыстан шығудың жолын іздестірді. Ол кезде елде жаңа заңдар жасау керек болды. 1684 жылы Тәуке хан, Әнет баба, Соқыр Абыз, Майлы би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және басқа да билердің қатысуымен «Жеті жарғы» заңдар жинағы жасалып, қазақ қоғамында тек феодализмді ғана емес, ұлттық бірлікті нығайтуда маңызды рөл атқарды.

Түркістан іргесіндегі ұлттық съездерінде қабылданған және қалың бұқараның патриоттық ерік - жігерін бейнелейтін бұл ірі заң актісін ең алдымен даланың үш данышпандары – Төле бидің, Қазыбек бидің және Әйтеке бидің «Жеті жарғының» негізгі авторларының бірі деп айтуға болады.

Дәл осы кісі рулар арасындағы қанды өшпенділік тізбегін тоқтату үшін қанды жауласу заңына, қанға қан деген қағидаға қарсы шығып, оның орнына «әділ жаза» мен «төлем» қағидасын қойған. Әйтеке бидің «Жеті жарғы» заңдар жинағында ұсынған баптарының ішінде «Сүйек кұны» («Біреу өлсе төлемақы»), «Өнер кұны» («Өнер ақысы») белгілі.

Тәуке ханның көмекшісі әрі кеңесшісі, өзі батыр, онымен бірге Сайрамға жасалған шабуылды тойтаруға қатысты. Тәуке ханмен бірге ойраттармен, орыстармен қарым - қатынаста белгілі бір тепе - теңдік орнатуға атсалысты, қазақ, қарақалпақ, қырғыздардың жоңғар шапқыншылығына қарсы күш - жігерін біріктіруге атсалысты.

Әйтеке би: «Бүкіл қазақ халқының өмірі мен тағдырына әсер ететін парасатты шешімдер қабылдау үшін би жоғары моральдық - этикалық деңгейде болуы керек» деген сөздің авторы. Әйтеке қайтыс болғаннан кейін Нұрата тауының төңірегінде қоныстанған ауылдардың көпшілігі Сырдария өзенінің жағасына көшті.

Әйтеке бидің алтыншы және жетінші ұрпақтары Қызылорда және басқа аймақтарда, кейбіреулері Нұрата өңірінде тұрады. Ақтөбе облысымыздағы бұрынғы Қарабұтақ, Комсомол аудандары қазір бірігіп, бүгінде Әйтеке деген атқа ие болды. Қазақстанның ірі қалаларындағы көшелер оның есімімен аталады. Әйтеке би Ташкенттен 75 шақырым жерде, Қауыншы, Шыназ өңірінің маңында жерленген.

2009 жылы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасымен қазақтың атақты билерінің күлі жатқан жерге кесене тұрғызылды. Құрылыс 9 айға созылды. 6 гектар аумақты алып жатқан кешенде мешіт, қонақүй және саябақ бар. Әйтеке би туған халқының бірлігі мен ұлттық тәуелсіздігі үшін өмір бойы армандап, күресті. Оның арманы орындалды. Бүгінде оның елі көпұлтты Қазақстан халқының бірлігі мен достығының символы болып табылады.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті