Қазақстан Республика күнін тойлайды. Мемлекеттік егемендік туралы Декларация 1990 жылы 25 қазанда қабылданды

Қазақстан Республика күнін тойлайды. Мемлекеттік егемендік туралы Декларация 1990 жылы 25 қазанда қабылданды

1991 жылғы Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитеттің тамыз шайқасы КСРО - ның ыдырауына әкелді. Қазан айының соңына қарай КСРО - ның көптеген республикалары – Литва, Латвия, Эстония, Грузия – өз тәуелсіздіктерін жариялап, КСРО - дан шыққандарын жариялады.
Горбачев басқарған Одақтық орталықтың беделі күннен - күнге әлсіреп, бұрынғы КСРО аумағында саяси шиеленіс күшейе түсті. 1991 жылдың желтоқсан айының бірінші жартысында үш республика – Ресей, Украина және Беларусь басшылары Минск маңындағы Беловеж орманында 1922 жылғы КСРО шартын жоюға және бұрынғы үш елдің славяндық бірлестігін құруға бағытталған келіссөздер жүргізді.
КСРО - ның кеңестік республикалары – РСФСР, Украина КСР және Беларусь КСР. Осы мәселелер бойынша құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстанның Тұңғыш Президенті Назарбаев және Орталық Азияның басқа да басшылары шақырылған жоқ.
Осылайша Ельцин, Кравчук және Шушкевичтің бастамасымен КСРО жойылды. 1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды. Бұл еліміздің тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамы еді.
Мемлекеттік егемендік туралы декларация 1990 жылы 25 қазанда Жоғарғы Кеңестің қаулысымен Мемлекеттік егемендік туралы Декларация қабылданды. Қазақ КСР - нің егемендігін жариялап, Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде саяси - құқықтық негіздерін жариялады. Онда тұңғыш рет қазақ мемлекеттілігінің тұтастық, аумақтардың бөлінбейтіндігі және мызғымастығы,
Қазақстан халықтары мен олардың тілдерінің мәдениетін дамыту, ұлттық бірегейлікті нығайту сияқты қағидаттары бекітілді. Сондай - ақ құжатта саяси, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді дербес шешу принципі жарияланды. Қазақ КСР - і өзінің ішкі әскерлерін, мемлекеттік қауіпсіздік және ішкі істер органдарын құру құқығын алды. Ал президент ел басшысы, әкімшілік - атқарушы жоғарғы биліктің басшысы болып танылды.
Осы декларацияның арқасында Қазақстан кеңестік заңдарды тоқтатып, өз заңдарын жасауға кірісті. Сондықтан осы принциптер негізінде кейінірек – 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылданды.
Кезінде көптеген сарапшылар бұл декларация Қазақстанның емес, Қазақ КСР - інің егемендігін жариялады деп есептеді. Онда адамдар КСРО азаматтығын сақтай алатыны атап көрсетілді. Ол да Қазақстанның халықаралық қатынастардағы тәуелсіздігіне кепілдік бермеді.
Ел КСРО - дан шығуға құқығы болса да, оның құрамында болды. Қазақстан «Мемлекеттік тәуелсіздік туралы» Заң қабылданғаннан кейін ғана әлемдік қоғамдастық мойындаған тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болды. 1991 жылы 12 желтоқсанда Ашхабадта Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркіменстан басшылары бас қосты.
Кездесуде олар КСРО - ның ыдырауы мен славян этносының желісі бойынша бірігуі болашақта этникалық қақтығыстарға толы болады, сондықтан Орталық Азия республикаларының басшылары ТМД - ға кіріп, шешімге қосылды деген ортақ пікірге келді. КСРО - ның ыдырауы туралы, оны Беловежьеде Ресей, Украина және Беларусь қабылдады.
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркіменстан басшылары бұрынғы КСРО құрамындағы бұрынғы одақтас республикалар арасында жаңа одақтық келісімге қол қою туралы бастама көтерді. Кеңестік жүйеден азат ету басталды, республикалар өздерінің «кеңестік» және «социалистік» атауларынан бас тарта бастады.
1991 жылы 10 желтоқсанда Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында «Қазақ КСР» атауы «Қазақстан Республикасы» болып өзгертілді. 1991 жылы 16 желтоқсанда республиканың Жоғарғы Кеңесінде «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылданды.
2022 жылдың шілде айында өткен Ұлттық Құрылтай отырысында Мемлекет басшысы мемлекеттік мерекелер мен атаулы күндердің тізіміне бірқатар өзгерістер енгізудің уақыты келгенін мәлімдеді. Ел Президенті мемлекеттік мереке мәртебесін Республика күніне қайтаруды ұсынды.
1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы еліміздің тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамы екенін айта кеткен жөн. «Бұл құжатты қабылдауда Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев өте маңызды рөл атқарды», - деді Қасым - Жомарт Тоқаев. Президенттің айтуынша, Республика күні еліміздің мемлекеттілікке батыл қадам жасауының символына айналуы тиіс.
«Әрине, Тәуелсіздік күнінің бастапқы мағынасы сақталады. Бұл күн басты ұлттық мереке болып қала береді. Дегенмен, бұл күнді тәуелсіздікке сүбелі үлес қосқан ұлттық батырларымызды еске алу күні ретінде атап өту керек», - деп түсіндірді Қ - Ж. Тоқаев. Республика күні мемлекеттік емес, ұлттық мерекеге айналады. Мемлекеттік мерекелер кезінде мемлекеттік органдарда ресми іс - шаралар міндетті түрде өткізіледі, өйткені олар ерекше тарихи маңызы бар және мемлекеттігіміздің дамуына елеулі әсер еткен оқиғаларды бейнелейді.
Керісінше, Тәуелсіздік күнін мемлекеттік мейрам деп етуді жоспарлап отыр. Бұл әлеуметтік және саяси мәні бар оқиғаларға арналған даталар. Оларды мерекелеу ресми іс - шаралармен қатар жүруі мүмкін.

Керімсал Жұбатқанов