Тағдыр

(Поэма)
Аяулы анам Бәтимаға арнаймын

Басында тұрса да егер тұнып қайғы,
Мың есе үмітке адам жуықтайды.
Бауырына,
Досқа деген махаббаттың
Ып-ыстық бауыр етін суытпайды.
Серпіліп сары уайым бастан бір күн,
Боларын қуаныштың ұмытпайды.
Адамның бұл бір ғажап қайсарлығы,
Ежелден улы тарих байқар мұны.
Оқушым,
Өзіңменен сырласқанда,
Осы еді дастанымның айтар жыры.

Бірінші тарау
AHA ӨСИЕТІ
Түн ұйқымды төрт бөліп,
Уыз сүтімді емізген,
Тал бесікте іңгәлап
Әлди-әлди дегізген,
Құлдыраған құлыным,
Маңыраған қозым-ау,
Боз ботадай боздағым,
Келші бермен қасыма!
Жарып өскен өзекті
Саялы алтын бұтағым,
Ықыласпен суарып,
Қаршадайдан қорғаған
Хош иісті жұпарым,
Келші бермен қасыма!
Шаңырағымды алдырмас
Жел мен дауыл өтіне,
Тамыр тартқан тереңге қайыңсалма қазығым.
Бір өсиет айтайын,
Айтсам болмас жазығым.
Ақ сүтімді сия ғып жүрегіңе жаз, қызым!
Семей деген бір жер бар —
Отаныңның шығысы,
Абай елі атанған,
Толып-тасқан ырысы.
Мен сол жердің қызы едім,
Кіндік кесіп,
Кір жуған,
Жатыр соған жалғасып өмірімнің бір ұшы.
Бір әке,
Бір шешеден жалғыз едім,
Демек, мен
Жалғыз қауыз гүл едім
Жарып шыққан желектен.
Көптен күтіп бір перзент әке-шешем жарықтық,
Қойған екен атымды сол үшін де Дәметкен!
Жалғыз қызы болған соң қайтармады бетімді,
Таудан-тастан қайтпайтын өжет болдым өтімді.
Жедел өсіп көзге ұрар қызғалдақ қой қыз дәурен,
Ақ қайыңдай солқылдап,
Құлын мүшем жетілді!
Мен бой жетіп қалғанда шешем айдай ұл туды,
Жалғыздығым менің де осы кезде ұмытылды.
Сонан соң да,
Сонан соң,
Не болмақшы, құлыным!
Ұзатылдым әкеңе,
Қалдырдым да жұртымды.
Қалдырмасқа жұртымды бар ма менің амалым,
Жылай-жылай аттандым,
Жасқа толып жанарым,
Жетісуға келін боп ұзатылған жол бойы
«Қаламқасын» Абайдың айта бердім, қарағым...
Дақ түсірмей сүйекке,
Ренжітпей аруақты,
Ана болдым анамдай
Салиқалы,
Салмақты.
Үш ұлдан соң сымбатты
Ай мен күңдей қыз тудым,
Алдында төрт баламның төрт айрылып жол жатты.
Бір салты бар қазақтың,
Осы заңы құрсын-ай!
Малды сойып,
Адамға қолқа салар қырсық-ай!
Сол бейбақты нағашың шыққан күні қырқынан,
Қойнына сап әкетті,
Бір иіскетіп, шіркін-ай!..
Мен бәйтерек болғанда,
Сол ғой алтын бұтағым,
Бұтағымнан айрылып,
Шашылмады жұпарым.
Сол қызды алып кеткенде
Сай-сүйегім сырқырап,
Күрсінумен күйзеліп қанды көбік жұтамын.
Омырауымды сүт кернеп,
Жанға қинау салғанда
Сол кішкене періштем
Кетті айналып арманға!
Алғашында білмедім,
Ұлғайған соң сезіндім:
Тірі айрылу адамнан қиын екен жалғанда!
Жылдар өтіп арада соғыс деген жұт келді,
Ер-азамат мойнына
Ел тағдыры жүктелді.
Еркек кіндік еңіреп,
Қан майданға аттанды,
Боз төсектен қобырап талай көрпе бүктелді...
Адамдарды бөлді екі соғыс деген қатыбас,
Нағашымнан сол жылы үзілген-ді қатынас.
Кейін елден естідім:
Нағашы атаң өліпті,
Жалғыз ұлы майданға аттаныпты, осы рас.
Біз де айрылдық әкеңнен,
Екі бірдей ағаңнан,
Жүрегіме дерт қонды!
Бір жағынан қызды ойлап,
Көкірегім өрт болды.
Әпкеңнің бір қарызы қалды менің мойнымда,
Қайда,
Қандай күйде екен,
Ешбір хабар, жоқ белгі.
Шүкіршілік тәңірге,
Тәңір сені сақтады.
Кенжем едің,
Ер жетіп,
Тартып міндің ат жалын.
Әпкеңді енді тап іздеп,
Атын Гауһар қойғанбыз,
Көз жұмамын күні ертең, үмітімді ақтағын.
Ащы шындық айтқаным,
Айтқан соң жоқ жазығым,
Өсиетімді жыр етіп ақ қағазға жаз, қызым.
Сен бір аппақ тайлақсың шудалары төгілген,
Әпкең менен нағашың —
Байланатын қазығың!
***
Құласам да,
Бұтағым көгерсе деп ойлаған,
Өле-өлгенше ұрпақтың қызығына тоймаған,
Анам менің жапанда жалғыз ескен бәйтерек,
Тереңіне өмірдің тамырлары бойлаған.
Қалай жерге тастармын ақ тілегін анамның,
Кіндігі бір әпкем-ау,
Сені қайдан табармын.
Тумысымда көрмеген сені қайтып танырмын,
 Әпкең осы десе де ел,
Қалай,
Қайтып нанармын!
Ұқсармысың шешеме:
Қарақат көз,
Әдемі,
Қыр мұрынды,
Ақ сары
Дөңгелектеу бәдені.
Ұқсармысың әкеме:
Ұзын бойлы,
Ат жақты,
Бөкен қабақ,
Бүркіт көз,
Бетінде мең бар еді...
Әлде тартып кеттің бе нағашыма,
Кім кепіл,
Нағашымды көргем жоқ,
Нағашысыз қыз жетім.
Мейлі кімге тартсаң да
Бауырымсың бәрібір,
Тірі болсаң болғаны,
Іздеп табу — міндетім!
Жүр екенсің қай жерде,
Екі көзің мөлдіреп,
Әлденені сезді екен,
Ет жүрегің елжіреп.
Тумай жатып жат болған,
Ей, ұялас қоңыр қаз,
Қай түстіктен табармын,
Бағытыңнан белгі жоқ!
Тағдыр желі ұшырған,
Ей, жеп-жеңіл қауырсын,
Кімге қазір жұрағат,
Кімге қазір бауырсың?
Кімге қазір шешесің,
Кімнің қазір жарысың?
Қандай таңба салды екен соғыс жылғы ауыр сын?
Аты аймаққа әйгілі ана атағын бар ма екен,
Екі-екіден шұбырған балапаның бар ма екен?
Жаның сүйген жұбайың қасында ма бұл күні,
Жарлы көңіл жармысың соғыс жылғы әлде сен?!
Қосылмайды дейді жұрт тауға таудың тастары,
Қосылады бірақ та адамға адам бастары!
Құлын-тайдай шұрқырап көрісетін күн болар,
Көріскенше күн жақсы,
Бауырың іздей бастады.

Екінші тарау
Тілеулес бол, аналар,
Батанды бер, ақсақал!
Әпкемді іздеп аттандым,
Тілеңіздер сәт сапар!
Шығыс жаққа ағылған аққу-қаздар,
Тырналар,
Армысыңдар!
Бұл жолда сапарымыз бір болар.
Келесіңдер сағынып туып-өскен мекенді,
Әпкемді іздеп мен келем,
Желқайықтай тербелем,
Естірмін деп бір хабар!
Беу,
Қағылған қанаттар!
Қанаттары-ай құстардың.
Ей, әрбір тал қауырсын,
Сусыныңа құштармын!
Жебей-жебей қағылып барасыңдар жалғасып,
Салтанаты-ай көктемде күн астында құшқанның!
Қанаттарды қашан да бір сағыныш көтерсін,
Аман болса қанатың,
Арманыңа жетерсің.
Қанаттарың талмасын,
Қанатың ғой бақытың,
Осы қанат барында талай сыннан өтерсің!
Көктем желі еседі,
Ол қанатты көтермек!
Жер-ананың ырысы жаусын бұлттай нөсерлеп.
Бір қанатым — бауырым,
Бір қанатым — сағыныш,
Мен де ұшып келемін дегеніме жетем деп!
Кеңдігіңді, о дала,
Қалай сөзбен келтірем!
Көз ұшында көлбеді қанаттарың серпілген.
Жетерміз-ау,
Шалқыған Абай елі,
Біз саған,
Құстар ұшқыр қанатпен,
Ал адамдар еркімен!
Жаса, бейбіт заманым,
Қайырлы таң,
Аман күн!
Жаса,
Қазақстаным —
Ұжмағы бар ғаламның!
Бір қиырдан қиырға ерік бердің ұшуға,
Ерік беріп көңіліне арман қуған адамның.
***
Абай — Семей,
Армысың
Ата-жұрты шешемнің!
Ақ сүтіне анамның
Адалдықты қоса емдім.
Іздеп келдім алыстан әпкемді мен кіндіктес,
Жетісуда туылып,
Бауырында өскен осы елдің.
– Сәлем, қартым, аузына қанатты сөз тістеген.
Мойныңызды бұрыңыз,
Жөн сұраймын кішкене.
– Қош, қарағым, жол болсын!
– Жөн алдымен танысқан.
– Әлей болсын, ақсақал!
Келіп едім алыстан.
Келіп едім іздеп мен сонау соғыс жылдары
Ажырасқан ағамды,
Хат-хабарсыз қалысқан.
– Аты-жөні кім болғай?
– Аты —Дидар, Нағашым.
– Қайсы рудан?
– Тобықты...
Тобықты ғой, шамасы.
Таяғымен жер шұқып,
Қалды ойланып ақсақал,
Көз алдыма қыс келді жауып тұрған ақша қар.
Бір күрсініп алды да,
Маған қиыс қарады,
Білмейтінін айтты да,
Тілеп қалды сәт сапар.
О, адамдар, тілегі дәтке қуат шырындай,
Шілдеде ішкен шөліркеп тас бұлақтың суындай,
Іздеп келем жоғымды жан-жағыма қарайлап,
Болмаса да бір хабар,
Үмітімнен суынбай!
Енесінен айрылған боз ботадай мөлтілдеп,
Білер деген адамға жөнімді айтам елпілдеп.
Қарай берем жаутаңдап,
Іздеп келем асығыс,
Өңі жылы адамға қарамасқа еркім жоқ.
Өмір жолы-ай,
Адамның тірліктегі күйбеңі,
Секілді ғой көктемгі құмырсқаның илеуі.
Бір жол жатыр жалғасып қиырдағы ауылға,
Бір жол жатыр сарғайып сан құбылған сауырда.
Бір жол жатыр шұбырып көз жеткісіз далада,
Бір жол жатыр зымырап алыс-алыс қалаға.
Қайсы жолға түскенде нағашыма барамын,
Қайсы жолға түскенде әпкемді мен табамын?!
Торабында тұрғандай тоғыз жолдың бас қатып,
Жөн сұраймын адамнан ерте тұрып,
Кеш жатып.
Өтіп жатыр зымырап ұшқыр қанат уақыт.
Кем-кетікті толтырып,
Жылағанды уатып.
Жол үстінде көздерден ақты ащы жас талай,
Жол үстінде ағарды талай-талай шаш-самай.
Жолдар, жолдар,
Мейлі ұзын,
Мейлі қысқа болса да,
Адамдарды ылғи да қуанышқа бастағай.
Адам шіркін себепсіз,
Жолдар,
Сенде жорта ма?
Жолға шыққан еш адам қалмасын жол ортада.
Жолдар, жолдар,
Қалайда тұйықтарға тірелме,
Жарқын болсын бет алдың,
Алыс-жақын болса да.
Тұяғымен тұлпардың талай жүріп жасаған,
Қайлалардың ұшымен айлар жүріп қашаған
Жолдар,
Жолдар
Соқпақты,
Асфальтті,
Рельсті,
Сені қолдан жасаған осы адам ғой,
Осы адам!..

Үшінші тарау
Нағашыма апаратын жол таңы
Ақ жарқын күте-күте таң атуын,
Түн бойы тоқсан толғап аласұрдым.
Үміттің бір сәулесі жылт етті ғой
Отындай ошақтағы нағашымның.
Таң да атты.
Желпілдетті ел түндікті,
Тарады шартарапқа серпін мықты.
Қайырлы алтын таңнан жолдама алып,
Бір тас жол мені бастап еркін шықты...
Қуанып жас баладай мәре-сәре,
Таң қалам таңғы ғажап тамашаға.
Ат басын нағашыма тірегенше,
Білмеймін,
Жол бел асып,
Тау аса ма?!
Жол бойы қызған мотор бір суынбай,
Құлақты жарады үні қыр суындай.
Лық толған жел мен газға төрт доңғалақ
Анамның зырылдайды ұршығындай.
Ешкімнің әуеніне елтімеген,
Барады өзен ағып еркіменен.
Шалқиды қиясынан қыран ұшып,
Тудырып екпінінен серпін ерен.
Қоңыр қаз қоңыраулатып көлге қонды,
Қым-қуыт малшы ауылдың төлдері өрді.
Шопандар жайлап қана ерттеп жатыр,
Босатып тұсауынан көк дөненді.
Табиғат сұраушы еді кімнен көмек,
Қысылу,
Қымтырылу
Мүлдемге жоқ.
Шарықтап бара жатыр көк жүзіне,
Өзінің еркіменен күн дөңгелеп.
Бозторғай емін-еркін қалықтайды,
Әсем ән шығандайды,
Шарықтайды.
Болмаса табиғаттың оз әншісі,
Өзгелер сауық құрып жарытпайды.
Құлшылық, қараң қал сен,
Қараң қалғыр,
Жасасын революция жаралған күн!
Жасасын еркіндігі табиғаттың,
Жасасын еркіндігі адамдардың!
***
Жыр-думан,
Кеші қандай малды аймақтың,
Құйылды құлағыма балдай тәтті үн.
Көргенде кең көсілген тіршілікті
Бұлбұлдай қайта-қайта таңдай қақтым
Кеш жайнап,
Күн батты да күлімсіреп,
Қой маңырап,
Бота боздап,
Құлын кісінеп.
Саңқылдап радио да,
Оттар маздап,
Барлығы қарсы алғандай бірінші рет.
Қызарған қызғалдақтай әр ауылдан,
Қып-қызыл қыр оттары-ай алаулаған!
Салқындау жайлау желі тоңазытқан
Денеге бір жылылық толады әман.
Ортаңғы үй алты қанат жұмыртқадай,
Тұрғандай сырын ішке бүгіп талай.
«Үйі сол Дидар деген жақсы ағаның,
Тарта бер, — деді маған жігіт, — солай!»
Осынау жалғыз ауыз сөзге сырлы
Жанарым алабұртып өзгеше ұрды.
Ат басын белдеуіне тірегенше,
Білмедім сенерімді,
Сенбесімді.
Сол үйге ақыл-есім ауды-дағы,
Жанарым жасқа толып жаудырады.
Алдында есігінің біреу отыр,
Секілді тұғырдағы тау қыраны!
– Барсыз ба есен-аман, аға жарқын!
– Үйге кір!
– Төрлет балам!
Сәлемі айқын.
Нағашым осы ғой деп таңырқаймын,
Әрине, басқа жанға баламайсың.
Егерде осы болса нағашекем,
Әйтеуір, көңілі жомарт,
Тамаша екен!
Сезіндім табалдырық аттағанда,
Сұмдық-ай,
Оң аяғы ағаш екен.
Соғыста болған бұл да іс деп ұғып,
Сол сырды қойдым терең ішке бүгіп.
Ұлғайып бара жатқан сияқтанды
Бір кезгі сенер-сенбес кішкене үміт.
Сол жаннан асқан бөгде жоқтай көрік,
Көзіме басылады оттай болып.
Басулы таңдайыма бір сөз жатты,
Мылтықтың ішіндегі оқтай болып.
Көз тартып тұрмаса да дүниесі,
Бары анық шаңырақтың пір-иесі.
Сап, көңіл,
Сабыр-сабыр,
Шыда-шыда,
Әуелі соз бастасын үй иесі.
Қашан да қазақ шіркін дана халық,
Түйеді әу-жайынды сана бағып.
Былай деп сөз бастады отағасы,
Бетіме ұмсына бір қарап алып:
— Көзі ойлы,
Өңі жылы,
Жаны жалын,
Шырағым, қай баласың,
Танымадым?!
Дәм айдап келдің білем
Дидарға сен,
Қанында бір тебіреніс бары мәлім.
— Ел сүйген, уа құрметті,
Жақсы ағасы,
Сөзіңнің жылы тиді бастамасы.
Өзге емес,
Өзіңізді іздеп келдім,
Қазақтың өнер қуған жас баласы!
Сөзімнің сезіп мәнін аяқтаған,
Орнынан ұшып тұрды таяқты адам.
Анамның бауыр еті —
Нағашымның
Мен-дағы құшағына таяп барам.
Салалы сақалынан жас тамшылап,
Бетімнен сүйіп жатыр,
Шаштан сылап.
Үлгерді нағашы апа осы кезде,
Әу-жайын оқиғаның саспай сұрап.
Қосылу адамға адам асқан бақ қой,
Күтпеген жерден мына басталмақ той.
Құрбаны қуаныштың мен болам деп,
Есіктен маңырап тұр ақсарбас қой.
***
Әңгіменің құлақ күйін келтіріп,
Нағашы аға отыр еркін шертіліп.
Орақ мұртын анда-санда ширатып,
Оқта-текте қояды бір желпініп.
— Қарғыс атқыр, соғыс кімді аяпты,
Адамдарға ылғи да ажал,
Жай атты.
Суырып ап етігімнен аяқты,
Айырбастап берді маған таяқты.
Қайран аяқ!
Аяқ керек жортуға,
Бір аяғың жоқ болған соң қорсың да.
Бір аяқтан жығылмайды екен ғой,
Адам деген қасиетті
Зор тұлға!
Отан үшін бір мүшені бергенге,
Болмайды ғой бізді нағыз ер деуге
Талай боздақ Отан үшін,
Ел үшін
Көкірегін оққа тосып келгенде!
Ақсақпын деп отырмастан тұйықтап,
Кем аяққа бір еменді қиып сап.
Нағашы ағаң соғыстан соң қой бақты,
Жатқан жоқпын жанды күтіп,
Ұйықтап.
Солай, қалқам!
Соғыстан соң қой бақтым,
Арғымақты көк жайлауда ойнаттым,
Қайтқан емен,
Сірә, алған бетімнен,
Дауыл бұрқап,
Тұрсын мейлі қайнап күн!
Әй, жиенім!
Тағы бір сыр айтайын,
Өзіңнің де хабарың бар,
Байқаймын.
Маған жиен,
Сенін туған әпкең де
Түсіме енді, енеді ылғи ай сайын.
Жұтаң жылы өліп әке-шешеміз,
Зар еңіреп,
Жетім қалдық кеше біз.
Ағайындар қолымыздан жетектеп,
Екі жаққа кете бардық екеуміз.
Аралықта соғыс деген жұт келді,
Бip мойныңа ел тағдыры жүктелді.
Кете бардым қан майданға аттанып,
Жылы көрпе,
Құс төсегім бүктелді.
Қалды артымда жаңа ошақ,
Баспана,
Қалды еңіреп жас жұбай мен
Жас бала.
Содан бері әпкеңнен еш хабар жоқ,
Тірі айрылып көріспедік, масқара!..
Нағашы аға еді сеніп келгенім,
Ол да айрылып жан әпкемнен, емген у.
Енді қайдан іздеп қана табармын,
О, құдірет!
Бұл не деген сенделу!
Айтыңдаршы,
Жолдас-жора,
Ағайын,
Бұл мұңымды кімге барып шағайын.
О, адамдар!
Айтыңдаршы бір ақыл,
Бауырымды қалай іздеп табайын?!
Айықпасқа көкірегіме тұнған мұң,
Көріспекке жазған ба әлде бұл тағдыр.
Бәрі-бәрі,
Соғыс, сенің кеселің,
Атың өшіп,
Үнің шықпай,
Тұл қалғыр!

Төртінші тарау
КҮЗГІ САРЫН
О, туған жер!
Өзен,
Көлім,
Тау,
Далам,
Бауырыңнан айналайын баураған!
Өзіңменен адам ғана тағдырлас,
Топырағыңнан табаны бір аумаған.
Көкірегінде кіндік кесіп,
Кір жуған,
Ұрпағыңмын шабыт буып,
Жыр қуған.
Көкірегімде бір сағыныш жүр менің,
Көмейімнен сорғалайды бір мұңды ән
Әннің аты — туған бауыр,
Сағыныш,
Ән рухы — үміт үзбей, сабылыс.
О, Жер-ана,
Қанаты алып құс болып,
Мені әпкемнің ауылына алып үш!
Қуанышқа ортақ болғай көк аспан,
Ортақ бол, таң,
Сен де әлемге жарасқан.
Құшағында табысайық шұрқырап,
Біз ұялас қаздар едік адасқан.

Бесінші тарау
СҮЙІНШІ ЖӘНЕ ТОЙ ТОЛҒАУЫ
Қымбатты Құндыз, ұзақ уақыттан
бері таба алмай жүрген әпкеңіз
табылды. Адресін газет редакциясы
арқылы білесіз.
«Лениншіл жас»
Түскен кезде адамға қиын сындар,
Қай-қашан да дос болып,
Күйін тыңдар.
«Лениншіл жас»
Газетім — жанашырым,
Сүйіншіңді ал,
Ал менен,
Сүйіншіңді ал!
Қабыл болды ақ ниет,
Тілегім дәл,
Бауырым бар,
Анам бар,
Тіреуім бар!
Жаса мәңгі,
Газетім, жаса мәңгі,
Сүйіншіге қуанған жүрегімді ал!
Қуанышын әкелді саған да өмір,
Қуанғанда болады адам жеңіл.
Алакөлден ескен бір леп секілді,
Аңқылдашы,
Аңқылда,
Самал — көңіл!
Қуанышқа ғашық ем бала жаста-ақ,
Мінгізіп ап бір тұлпар ала қашпақ.
Алсын мейлі,
Алатау сүйіншісін,
Сүйдірейін төсімді жалаңаштап.
О, тілеулес,
Отандас,
Жан бауырым,
Жақсылыққа ортақсын бәрің-бәрің.
Қуаныштан жүрек шын жарылса егер,
Көріңіздер кезбенен жарылғанын.
Ашық аспан,
Бейбіт күн,
Нар ғасырда,
Гүлденген жер,
Думанды ел дәл қасында.
Қуаныштан жарылған жүректердің,
Уа, дариға!
Арманы бар ма, сірә!
Аман болсын Октябрь,
Ана — Отаным,
Маңдайымнан сипаған алақаның.
Әлі талай кенелтер сүйіншіге,
Жақсылыққа жаралған жаңа таңым!