Неге Түркия Ататүрікке қарыздар екен?

Неге Түркия Ататүрікке қарыздар екен?

Ататүрік бейнесін Түркияда кез келген уақытта кездестіруге болады. Әр қаладағы орталық көше оның есімімен аталады. Оның портреттері мен бюсттері барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелерде бар, мейлі ол курорттық қонақ үй, полиция бөлімшесі немесе жол бойындағы дәмхана болсын. Неліктен түріктер өздерінің тұңғыш президенттерін еске алады?
Тарихшылар Ататүрікті диктатор деп атайды және олар, әрине, дұрыс – бұрын да, кейін де Түркия президентінің қолында оның қолында сонша көп билік шоғырланған емес. Мұстафа Кемалдың басқа диктаторлардан ерекшелігі – ол өзінің барлық шексіз мүмкіндіктерін тирания құруға және өз культін көтеруге емес, елде әлеуметтік және экономикалық реформалар жүргізуге бағыттады. Бұл ретте Ататүрік басқа елдердің, соның ішінде КСРО - ның тәжірибесін қабылдады. Шындығында, қазір біз білетін Түркия Ататүрік саясатының жемісі.
Мұстафа Кемал Еуропада, дәлірек айтсақ, Грекияның Салоники қаласында дүниеге келген. Жас кезінде ол поэзияға, философияға, құпия қоғамдарға әуес болды. Ол сондай - ақ қарулы ерліктерді және бір мемлекетте идеалды әлем құруды армандады. Османлы Бас штабының академиясының студенті ретінде «Отан» революциялық ұйымын құрып, тіпті жас түріктер көтерілісіне де қатысты.
Алайда, мұның бәрі оның әскери салада мансап жолына түсуіне және армия командирі дәрежесіне дейін көтерілуіне кедергі болмады. 1920 жылы 24 сәуірде мемлекет тізгінін қолына алған Мұстафа Кемал жас кезіндегі мұраттарын өмірге сіңіре бастады.
Ол ең алдымен сұлтандық пен халифатты жойды, Осман империясын республика, ал өзін оның президенті деп жариялады, ислам мешітін мемлекеттен бөлді, шариғат заңдарын жойды - олардың орнына жаңа Азаматтық кодекс қабылданды, әйелдерге ерлермен тең құқық берді.
Қазір түрік азаматтарының тегі жазылған төлқұжаттары бар. Оны алғаш алған түрік Мұстафа Кемалдың өзі болды – түрік парламенті оған «Ататүрік» фамилиясын берді, ол «түріктердің әкесі» деп аударылады.
Білім беру реформасын жүргізу үшін Түркияға Франция, Германия, тіпті АҚШ - тан арнайы мамандар шақырылды. Дегенмен, КСРО тәжірибесі түрік реформаторларына ең үлкен әсер қалдырды – 1926 жылы Түркияның Білім министрлігі халық ағарту ісін ұйымдастыру мәселелерін зерттеу үшін КСРО - ға делегация жіберілді.
Нәтижесінде Түркия Республикасында діни оқу орындарының орнына жаңа зайырлы мектептер ашылып, мемлекеттің Конституциясы жеті жасқа толған ұлдар мен қыздардың міндетті және тегін білім алу құқығын қамтамасыз етілді.
ХХ ғасырдың басында Түркия ауыл шаруашылығы елі болды. Халқының 80 %- ға жуығы (ол кезде ол 14 миллиондай еді) ауылдарда тұрып, ауыл шаруашылығында еңбек етті. Ататүрік индустрияландыру және импорт алмастыру бағытын белгіледі.
Осы саясат аясында мемлекеттік және жеке өнеркәсіптік кәсіпорындарды (шикізат өндіру, тамақ өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, электр энергиясы, машина жасау және т. б. салаларында) құру, сондай - ақ тұтыну көлемін арттыру ынталандырылды. отандық тауарлардың ішкі нарықта көбейтуге жол ашылды.
Сонымен, 1925 жылы тоқыма өнеркәсібін ынталандыру нормасы қабылданды, оған сәйкес мемлекеттік қызметкерлер тек түрік өндірісінің маталарынан киім киюге міндетті болды. Ал олардың бағасы импорттық бағадан қымбат болғандықтан түрік «мемлекеттік қызметкерлеріне» отандық киім кигені үшін қосымша ақы төленетін еді.
Бірінші және екінші бесжылдықтардың қабылдануы және жүзеге асырылуы Түркияның өнеркәсіптік державаға айналуына көмектесті. Ататүрік реформаларының нәтижесінде Түркия өнеркәсіптік даму жағынан әлемде үшінші орынға шықты.
Қазір елестету қиын, бірақ ХХ ғасырдың басында түрік ұлты болған жоқ. Халықтың көпшілігі өздерін османдықтар деп атады. Сонымен қатар, империя аумағында күрдтердің, армяндардың, еврейлердің, гректердің, арабтардың айтарлықтай үлкен ұлттық қауымдары өмір сүрді, олардың әрқайсысы өзінің тілі мен мәдени дәстүрін мұқият қорғады.
Бұл жағдай Ататүріктің ұлтшылдық концепциясына шын мәнінде сәйкес келмеді. «Мен түрікпін!» дейтін адам қандай бақытты!» - Мұстафа Кемалдың бұл сөзі жаңа реформаның ұранына айналды. Заң азаматтықты ұлтпен белгілеп, елдің барлық тұрғындары бір күні түрік деп жарияланды.
Бәрі жақсы болар еді, бірақ жаңа ұлттың тілі жай ғана апат болды - Осман империясының халқы түркі, парсы және араб тектес сөздердің қорқынышты қоспасын айтты. Тілді шетелден алынған қарыздардан тазарту үшін Ататүрік арнайы Түрік лингвистикалық қоғамын құрды.
Оның мүшелері қиын жұмыс тапты - олар түркі түбірлерінен жасалған синонимдерді қайта ойлап табуға мәжбүр болды. Тіл мамандарына жүктелген екінші міндет латын әліпбиіне негізделген жаңа әліпбиді әзірлеу болды.
Айтпақшы, бұл іске Ататүрік тікелей қатысы болды. Жалпы, ғалымдар бұл міндеттерді жеңді. Жаңадан соғылған тілді күнделікті өмірге енгізу ғана қалды және бұл әлдеқайда қиын болып шықты. Бірақ, өздеріңіз түсінгеніңіздей, қиыншылықта шегіну Мұстафа Кемалдың жаратылысында болмаған.
«Азамат, түрікше сөйле!» жаңа ұранын алға тартып, жаңа тілді күнделікті өмірге енгізу науқанын бастады. Ел тұрғындарының мойынсұнудан басқа амалы қалмады - түрік тілінен басқа барлық тілдерге ресми түрде тыйым салынды. Реформа өз нәтижесін 1930 жылдардың басында бере бастады. Бірақ түрік тілін өзгерту процесі әлі де жалғасуда.
Аланияға келетін болсақ, Ататүрік оған, ең алдымен, қазіргі атауына қарыздар. Бастапқыда бұл жерге «Алайя» атауын селжұқтар берген – Сұлтан Аладдин есімінен шыққан. 1935 жылы Мұстафа Кемал қалада бірнеше күн аялдады.
Ол осы жерден жіберген жеделхатында қандай да бір күлкілі түрде емле қатесі орын алды: нәтижесінде «Алайя» «Аланьяға» айналды. Айтпақшы, иесі әмірші тұрған үйді соның салдарынан Түркияның Мәдениет министрлігіне өткізген. Қазір мұнда Ататүрік мұражайының үйі орналасқан.
Ататүрік 1938 жылы 57 жасында қайтыс болды. Созылмалы алкоголизмнен туындаған бауыр циррозынан. Алайда, бұл өкінішті факт оған деген танымал махаббатты ешбір жағдайда шайқалмады. Түріктер осы күнге дейін өз батырын еске алады. Мұстафа Кемалдың сүйегі Анкарада, арнайы салынған кесенеде жатыр. Мұстафа Кемал қайтыс болған 10 қараша күні таңғы сағат 09. 05 - те бүкіл Түркия бір сәт үнсіздік жариялайды.

Керімсал Жұбатқанов