Қазақ тілінен фразеологиялық тіркестерді оқытуға арналған көмекші құрал

Бұл көмекші құрал орыс тілді мектептердің 7 - 8 сыныптарына арналып жасалған, оны тәжірибеде өз бетімен қолдана білу дағдыларын қалыптастыруға арналған.

Алғы сөз
Ұсынылып отырған 7 - 8 сыныптарға арналған көмекші құрал оқушылардың фразеологиялық тіркестерді жетік меңгеруіне, өздігінен жұмыс істеуіне, оқушыларды шешендік өнерге баулуға арналған құрал.
Көмекші құрал 3 бөлімнен тұрып, 100ден аса фразеологиялық тіркестердің синонимдерінің, антонимдерінің қолданулары берілген.
Бұл жүйе оқушылардың фразеологиялық тіркестерді еркін меңгеріп оңай пайдалануға, керекті фразеологиялық тіркестердің синонимдерін, антонимдерін көп ойланбай тез тауып алуға мүмкіндік жасайды.
Көмекші құрал негізінен оқушыларды шешендік өнерге баулу, тіл байлығын молайту, көркем де астарлы тілмен сөйлеуіне мүмкіндік туғызады.
Әрбір оқушыны ойлантатын күрделі фразеологиялық тіркестер кездесіп, мұғалімнің сыныппен жұмыс істеу әдістерін түрлендіреді.
Метафоралық, метонимиялық, халық этимологиясы негізінде мағыналық өзгеріске түскен тіркестер кездесіп, сыныппен дифференцияланған жұмыс түрлерін жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл арқылы жас шәкірттер шешендік өнерге біртіндеп даярлауға, қалыптастыруға, ой өрісін дамытып, тіл байлығын арттыруға толық мүмкіндік бар. Орыс тілді мектептерде қазақ тілін сапалы оқыту мәселесі өте күрделі. Сондықтан көмекші құралым оқушылардың танымдық, ойлау, есте сақтау қабілеттерін арттырудағы бірден - бір таптырмайтын тіл дамыту құралы деп ұсынамын.
Қазақ тіліндегі зат есім мағыналы фразеологиялық тіркестер.

Бал бөбек – сәби, балдырған
балды бармақ – шебер кісі
кәрі құлақ – ескі әңгімені көп білетін адам
көлденең жүрген көк атты – кім көрінген
қол бала – барып кел, алып келге жұмсалатын кісі
қу ауыз – өсекші, жылпос адам
қу аяқ – залым
қу медиен – сары дала
құлақкесті құл – меншікті малай
майлы қолтық, салпы етек – олақ әйел
сары уайым – тұңғиық қайғы – қасірет
тесік өкпе – қиыншылықты көп көрген адам, кедей кісі
топ жарған шешен – өрен жүйрік сөз шебері
ұзын құлақ – лақап сөз
сары тіс – көпті көрген жасы үлкен адам
су жұқпас – ала аяқ, қу адам
су қараңғы – көзі көрмейтін адам
тоң мойын – қырсық адам
тік бақай – икемсіз адам
шөп желке – қыз бала
ит жүрек – құлазуға көнген көңіл
өлі жара – бітпес ескі кек
тарысы піскеннің тауығы – өте жарамсақ
жан дос – қимас, тату дос
көз көрмес, құлақ естімес жер – қиыр шет алыс
қақ шеке – дәл шеке
қалталы кісі – ақшасы көп кісі
лақап сөз – өтірік шыны белгісіз әңгіме
мидай дала – біркелкі құла дүз
мүшкіл хал – үмітсіз жағдай
мысық тілеу – жаман ой
надан кеуде – топас адам
найзаға жау міндірген ер – асқан ер
нан соғар – жалқау, қолынан ештеңе келмейтін адам
нар кескен – асыл
нәркес көз – қарақаттай мөлдір көз
ниеті қара – көңілі бұзық адам
оймақ ауыз – сүйкімді ауыз
он сегіз мың әлем – жер жүзі
оң жақ – қыздың өз үйі
отты көз – жанарлы, өткір көз
өгіз олжа – мол олжа
тірі өлік – өлімге мойын ұсынған кісі
өрелі сөз – ақылды сөз
өрен жүйрік – өте асқан жүйрік
өрімдей жас – жас түлек
өт жігіт – батыл жігіт
жүрек жұтқан жігіт – батыр жігіт
мұрын – кішкене мұрын
сақ құлақ – сезімтал, сезгіш ит
салдыр салақ – істі қалай болса, солай істей салатын
берекесіз ұқыпсыз адам
салпы етек – салақ әйел
шалқар көл – айдын көл
жосадай қан – саулап аққан қан.

Зат есім мағыналы метафоралық фразеологизмдер.

Қызыл өңеш – даукес
ішкі өкпе – перзент
ши борбай – терісі етіне жабысқан жас бала
су жұқпас – қу, ала аяқ
қан ішер – жауыз
су мұрын – болбыр
дорба сақал – қауқиған сақал

Зат есім мағыналы метонимиялық фразеологизмдер.

Көген көз – жазықсыз боз балалар
ақ саусақ – қара жұмыс істей алмайтын адам
ақ жаулық – әйел, жұбай
көз көрген – бұрыннан бері таныс адам
ет жақын – туыс, ағайын
ірі қара – жылқы, сиыр малы
жапалақ ұшпас жапан – мидай дала
жас иіс – сәби
тік бақай – икемсіз адам
жуан жұдырық – зорлап үстемдік жүргізуші
қол қайыр – болмашы көмек
ақ халатты абзал жандар – дәрігерлер.

Қазақ тіліндегі етістік мағыналы фразеологиялық тіркестер.

Ағашқа атқа мінгізді – өсек аяңға іліктірді
ала көзімен атты – іштей жек көрді
екі көзі шарасынан шықты – қорықты
талағы тарс айырылды – ашуланды
төбе шашы тік тұрды – қорықты
иегі иегіне тимеді – тоңды
тісі тісіне тимеді – тоңды
кежегесі кейін тартты – жалқауланды
көзіне топырақ шашты – жамандық істеді
көзіне шөп салды – алдады
көкірегі қарс айырылды – қайғырды
қанаты қайырылды – жақындарынан айырылды
құйқа тамыры шымырлады – қатты қорықты
қойны - қоншына кірді – жағымпазданды
қолтыққа су бүрікті – шағыстырды
құйысқанға қыстырылды – ретсіз килігу
құлағының етін жеді – мазасын алды
малтасын езді – мылжыңдады
мұрынын көкке шүйірді – тәкаппарланды
қабағы ашылды – көңілі көтерілді
қалтасы жұқарды – қаражаты азайды
мақтамен бауыздады – әбден ұялтты
маңдайынан сипады – жаны ашыды
мұздай киінді – судай жаңа киімдер алды
мұрындық болды – ұйтқы болды
несібесі таусылды – байлығы таусылды.

Метафоралық ауыс мағынасы негізінде қолданылатын фразеологиялық тіркестер.

Айрандай ұйып отыр – өте тату
ақ сайтаны ұстады – ашуланды
базары тарқады – дәурені өтті
етек - жеңін жиды - есін жиды
жыртысын жыртты – сойылын соқты
қара жерге қаратты – ұялтты
мойына арқан салды – күштеп көндіру
мұрнының астын көрмейді – ештеңе сезбейді
жанын көзіне көрсету – қорқыту
жастығын ала жату – кегін алу
басына қара жамылу – қайғыру.

Метонимиялық ауыс мағыналы фразеологиялық тіркестер.

Қолды жылы суға малу – қамқорлық көмек көрсету
көзіне көк шыбын үймелету – үлкен қауіп - қатер
кежегесін кейін тарту - қырсығу
отқа май құю – қайрау
өлі - тірісін беру – риза ету
төсек жаңғырту – қайта үйлену
жер - жебіріне жету – қатты ұрсу
тұлан тұту – ашулану
жанын жегідей жеу – қиналту
келеге елу – тіл табысу
емешесі езілу – қатты сүю
пешенеден көру – тағдырдың жазғанын көру
кәлимаға тілі келмеді – иман айтуға шамасы келмеді
барымен базар – қанағат ету
жайылып жастық болды – құрақ ұшты
ит үрді, керуен көшті – елемеді
түйені түгімен жұтты – тойымсыз, бәрін алды.

Қазақ тіліндегі фразеологиялық антонимдер.

Бетінен оты шықты – беті бүлік етпеді.
Ер жүрек – қоян жүрек.
Сыр алдырды – сыр бермеді.
Бақ қонды – бағы тайды.
Отымен кіріп – күлімен шықты.
Ауыз жаласты – ат құйрығын қиысты.
Айы оңынан туды – жолы болмады.
Жақсылықта тілден – жамандықта тілден.
Өліге құрмет – тіріге сауап.
Жаман достан, жақсы дұшпанын артық.
Пейілі кең – кемімес, пейілі тар кеңімес.
Ақылсыз достан, ақылды дұшпан артық.
Жаманнан туған жақсы бар – адам айтса нанғысыз,
Жақсыдан туған жаман бар – бір аяқ асқа алғысыз.
Барға қанағат, жоққа салауат.
Байлық – мұрат емес, жоқтық ұят емес.
Еліңде жақсы көп болса – пайдасы тиер,
Содар - сотқар көп болса – найзасы тиер.