Абай қара сөздерін адам тәрбиесінде пайдалану

Абай шығармалары арқылы қазақ халқының ХІХ ғасырдағы тағдырын тани аламыз.
Абай өз заманының сипатын, халқының сол кездегі жағдайы мен психологиясын, жеке адам бойындағы жақсы не жаман ниеттерді, өзінің дүниетанымын көрсеткен. Қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғаларының бірі Ғ. Мүсірепов мынадай пікір айтады: «Абайдың қасиетті - өз табының тілегінің көп қиналыстар, толғаулар, тәнге – жанға түскен жаралар арқылы жыртылып айырылуында, өз заманынан биік тұруында».

Абай «түзетпек едім заманды, өзімді тым - ақ зор тұтып» деуінде үлкен мән бар. Абай атамыз тәлімгер ұстаз болған еді. Ақын тәрбиеге көнетін жалпы халық емес, жеке адам, оның дара ерекшеліктері. Жеке адамға ақыл, мінез, іс, адамшылықты сақтайтын ұят - намыс керек дегенді айтады. Ал осындай адамшылықты жүрекпен байланыстырады. Жүрек - адамның ішкі сезімі деген ұғымда қолданған. Абай 50 жасқа келген шағында қара сөздерін жаза бастаған. Зерттеушілер қазір ол еңбекті философиялық шолу деп түсіндіреді. Онда орта ғасырлық дәстүрлі түрік прозасы үлгісінің әсері аңғарылады.

Қара сөз тақырыбын мынадай тақырыптарға бөлуге болады.
1 Адам жанын зерттеу, бала тәрбиесі жайлы
2 Имандылық тақырыбы
3 Жаман мінез, әдеттер
4 Адамгершілік жайлы
5 Қазақ мақалы
6 Қазақ халқы жайлы

Адам психологиясы және бала тәрбиесі жайында ағартушы 7, 10, 20, 25, 31, 41, 43 қара сөздеріне айтқан. Адамның қызығушылығы бір нәрсені, не көріністі білейін, игілігін көрейін деген ерекше ынталануынан шығады. Қызығу, жан мен тәннің құмары және жас бала психологиясы жайында 7 - қара сөзінде айтқан. «Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгендеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды» дейді.

Қызығушылықты ояту – сабақ үрдісіндегі негізгі мәселе. Сабақтың басында сөйлеуге бағдарлау, негізгі білім көзін тауып соған қызықтыра білу оқушының сабақты меңгеруге деген қызығушылығын оятады. Оқушы мен мұғалім бірлестігі оқушымен кездесетін қиыншылықтарын шығатын жолға бағыт болуы керек. Оқушы білгісі келгенін болмаса түсінбегенін мұғалімнен именбей сұрауға қашан да сенімді болуы керек. Ал мұғалім оқушыны ынтамен тыңдап, оған назар аударатын болса, оқушы білімге ұмтыла түседі. Екіншіден, оның ұстазына деген құрметі де күшейері анық.

Психологтар егер оқушы өзін - өзі бағалай білсе, іс - әрекеті нәтижелі, жеке басының барлық қасиеттері қалыптасып, ынталы болады дейді, 10 - қара сөзінде «Баланың жақсысы – қызық, жаманы - күйік» деген тұжырым айтады. Ата - ана тәрбиесі бала мінезін адамдармен қарым - қатынасын, сезімін қалыптастырады деген қағиданы қуаттайды. «Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына бармайды.» дейді. Абай мынадай тұжырым жасайды:
1Егер балаңды алдасаң, ол да жүре - жүре алдамшы болады дейді
2 «Боқта» деп үйреніп, тентектікке үйретесің
3 Сабаққа бергенде хат таныса болады деп арзан молда жалдайсың
4 Қу, су бол деп үйретесің деп, тәртіпсіз, қиқар баланың қалыптасуына ата - ана кінәлі деп санайды.

Абай қара сөздерінің бір парасы имандылық жайында жетінші қара сөзінде иман құдайға құлшылық, құран сөздері айтылды. Ғалым Зинел - Әдбен Бисенғали былай деді: «Тарихи роман жазу барысында Абайдың дін туралы көзқарастарын былай қойғанда, материалистік философияға келіңкірейтін пікірлері мен толғаныстарын қалай бейнеуге болатыны туралы қаламгер талай ойлаған. Оны алып тастаса, болмаса айналып өтсе, мүлде көрсетпес өмірі мен шығармашылығы күрделі Абайдың көркем бейнесін жазу дегеннің мүмкін еместігін аңғарған» Бұдан түсінгеніміз гуманист М. Әуезов те Абайдың дін жайлы көзқарастарын түрлі әдіс - тәсілдер арқылы шебер қолданғаны «Абай жолы» романынан көрінеді. Қара сөздердің өзегінде қайшылықты пікірлер, толғаныстар көп, поэтикасы бөлекше, тіл мен құрлысы ерекше. Ол туралы М. Әуезов былайша ой түйіндейді: «Абайдың осы қара сөз дейтін мұралары көркем прозаның өзіне бөлек, бір алуаны болып қалыптанады. Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және адамгершілік, мораль мәселелеріне арналған өсиет, толғау тәрізді».

Шынымен де, Абай сан сұраққа жауап іздейді. Қара сөздеріндегі «қазақтың жалқау болатұғын себебі не?», «үнемі уайым қайғыға жан шыдай ма екен?» «Ырыс алды – тірлік дейді, бұл қай тірлік?» «Осы ақылды кім үйренеді, насихатта кім тыңдайды?»т. с. с Абай толғанысынан осындай сұрақ ақын жүрегін тербегенін түсінеміз. Осылай ол өз көзқарасы бойынша сол сұраққа жауапты іздейді.

«Тұрпайы мінез - тағы жат, надандықтың белгісі» деп пайымдаған. Абай мынадай қасиеттерді жаманға жатқызады: қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп адам саумақ, орынсыз күлкі, ұрлықпен мал табу бос мақтан, оның ішінде қырт мақтан, жұмысы жоқтық. Бұларды ақын өз өлеңдерінде де көп жырлаған еді. Осы әдеттердің неге жаман болатынын көрсеткен. Енді осыны мұғалім өз жұмысына қалай қолданбақ деген мәселеге келсек, бұндағы әрбір қара сөз жамандықтан жирендіретін