Әр түрлі тақырыптағы жұмбақтар

Жұмбақтардың шығу тарихы

Жұмбақ – адамзат мәдениетінің ежелгі рухани мұраларының бірі. Ол халқымыздың ауыз әдебиетінде ерекше орын алған, ойлау қабілетін дамытатын, дүниетанымды кеңейтетін шығармашылық өнер түрі. Жұмбақтар халықтың өмірінен, тұрмысынан, табиғаттан, жануарлар әлемінен, күнделікті қолданыстағы заттардан алынып, соларға астарлы түрде сипаттама береді.

Ежелгі дәуірде жұмбақтың басты мақсаты – балаларға тәрбиелік мәні бар ой салу, білімін байыту және дүниені тануға үйрету болды. Алғашқы жұмбақтар табиғат құбылыстары мен аспан денелеріне арналған. Мысалы, "Жылт - жылт етеді, жылғадан өтеді" деген жұмбақ сумен байланысты болса, "Қанаты бар ұшпайды, су астында қыстайды" деген жұмбақ балыққа қатысты айтылған.

Жұмбақтардың тарихи маңызы

Жұмбақтардың пайда болу тарихы сонау көне замандардан басталады. Ежелгі адамдар табиғат құбылыстарын түсіндіріп, оларды астарлап жеткізу үшін жұмбақ ойлап тапты. Бұл ауыз әдебиетінің ерекше жанры ретінде дамып, ұрпақтан - ұрпаққа ауызша беріліп отырды.
Қазақ халқының жұмбақтары – атадан балаға мирас болып қалған терең ойлы мұра. Олардың шығу тегі көне замандағы түркі халықтарының ортақ фольклорынан бастау алады. Кейбір жұмбақтар түркі дәуірінен қалған жазбаларда кездеседі.

Жұмбақтардың түрлері

1. Табиғатқа қатысты жұмбақтар – күн, ай, жел, қар, жаңбыр, өзен, тау сияқты табиғат құбылыстарын сипаттайды.
Мысалы: "Ақ шатырдың іші – толған жарық түсі" (Аспан).
2. Жануарларға қатысты жұмбақтар – аң - құстарды, төрт түлікті, үй жануарларын суреттейді.
Мысалы: "Өзі судан шықпайды, шөп жемейді, бірақ бақырған даусы бар" (Бақа).
3. Тұрмыстық заттарға арналған жұмбақтар – күнделікті өмірде қолданылатын заттарды суреттеп береді.
Мысалы: "Бір есікке сыймайды, он есікке тарайды" (Жарық).
4. Сандар мен уақыт жұмбақтары – уақыт өлшемдері, жыл мезгілдері, сағат, күнтізбе туралы жұмбақтар.
Мысалы: "Жеті ағайынды, бірінен бірі аумайды" (Апта күндері).

Жұмбақтың тәрбиелік мәні

Жұмбақтар балаларды тапқырлыққа, ой ұшқырлығына баулиды. Ойлау қабілетін дамытып, танымдық көкжиегін кеңейтеді. Ертеде ақсақалдар мен дана аналар балаларды тәрбиелеп, оларға өмірлік құндылықтарды үйретуде жұмбақты жиі қолданған. Ойындар мен жарыстарда жұмбақ шешу – халықтың мәдени өмірінің бір бөлігі болған.
Қазақтың белгілі ақындары мен шешендері де жұмбақты шебер пайдаланған. Асан қайғы, Бұқар жырау, Жиренше шешен секілді тұлғалардың айтқан жұмбақтары ел арасында кең таралған.

Табиғат құбылыстары мен аспан денелері

1. Көкке қарасаң көрінбес,
Қолға ұстасаң білінбес. (Ауа)
2. Түсі жоқ, иісі жоқ,
Пайдаланбас кісі жоқ. (Су)
3. Көрінбейді көзіңе,
Қарайды тек көлеңке. (Жел)
4. Қараңғы түссе жарқылдайды,
Күндіз көзіңе көрінбейді. (Жұлдыз)
5. Өзі үлкен жарық шар,
Жылуы мол, жарық бар. (Күн)
6. Өзі аппақ, қолға ілмек,
Көбелек болып ұшады. (Қар)
7. Жаңбырдан кейін шығады,
Жеті түсті бояуы бар. (Кемпірқосақ)
8. Жылдың төрт мезгілі,
Арасында өзгерісі. (Маусымдар)
9. Биік шыңда көгереді,
Көктемде гүлдеп, сән береді. (Тау)
10. Құлағы да, тілі де жоқ,
Жүрген ізі сайрап жатыр. (Өзен)

Жануарлар мен құстар

1. Кішкене ғана бойы бар,
Адамның қорғаушысы. (Ит)
2. Айбат шегер алыстан,
Орман төрі – оның тұрағы. (Аю)
3. Өзі қорқақ, алайда,
Қашқанда құстай ұшады. (Қоян)
4. Тікірейген құлағы,
Бір құлықты жыртқыш ол. (Түлкі)
5. Секең - секең етеді,
Орманның еркесі. (Елік)
6. Жазда ұшар, қыста жоқ,
Көлде жүзіп жүр бәрі. (Қаз)
7. Көктем келсе сайрайды,
Тыңдағанды ұнатады. (Бұлбұл)
8. Сирағы ұзын,
Сазда тұрар шын. (Тырна)
9. Суда жүрер желдей есіп,
Басын жоғары көтеріп. (Аққу)
10. Басында тажы бар,
Үй күзеткен бағалы құс. (Әтеш)

Тұрмыстық заттар мен құралдар
1. Сыңғырлаған үні бар,
Қолға ұстауға ұмтыласың. (Кілт)
2. Өзі темір, жаны от,
Киіміңді тегістеп. (Үтік)
3. Төрт аяғы, үсті тақтай,
Тамақ ішуге қолайлы. (Үстел)
4. Есігі біреу,
Бөлмесі екеу. (Пеш)
5. Кішігірім тас үйім,
Ішіне тамақ пісірдім. (Қазан)
6. Жүрген ізі жоқ,
Қолға ұстасаң өте ыстық. (Шәйнек)
7. Күнде мені тазалайсың,
Күнде бетке жаға аласың. (Айна)
8. Өзі аппақ тіс тазалар,
Көбігі мол сүйсінер. (Тіс пастасы)
9. Ашып қойсаң алақан,
Жабық күйі – үлкен тас. (Кітап)
10. Жер астында тірегі бар,
Үйде жарық береді. (Шам)

Жеміс - жидек пен көкөніс
1. Сырты жасыл, іші қызыл,
Дәні қара, дәмі тәтті. (Қарбыз)
2. Қалың қабық киемін,
Ішім тәтті, сүйегім бар. (Шабдалы)
3. Ұзын, жасыл, дәмді өзі,
Салаттарға ол төзім. (Қияр)
4. Басы жасыл, өзі қызыл,
Тамаққа дәм қосады. (Қызанақ)
5. Кішкентай ғана қызыл үй,
Ішінде дәні көп. (Анар)
6. Сары түсті, дәмді шырын,
Жазда жейсің тұщынып. (Өрік)
7. Тілімдеп кессең, жылап аласың,
Көзіңді ашып қарасаң. (Пияз)
8. Жер астында өсемін,
Жемісімді пісіріп жейсің. (Картоп)
9. Үлпілдеген басы бар,
Салаттарға асығар. (Орамжапырақ)
10. Қызыл, сары, жасылмын,
Витаминге толамын. (Алма)

Сандар мен уақыт
1. Бір үйде төрт бауыр,
Бірін - бірі аңдиды. (Төрт маусым)
2. Жеті ағайынды,
Бірінен бірі аумайды. (Апта күндері)
3. Бір күні ғана болады,
Әлемге әйгілі ол. (Жаңа жыл)
4. Үш көзді батыр,
Жолда тәртіп сақтайды. (Бағдаршам)
5. Әр таң сайын оянамын,
Саған уақыт айтамын. (Сағат)
6. Он екі айда оралар,
Туған күнің сол болар. (Жыл)
7. Екі ондық бірігіп,
Сағаттың жартысы болар. (30 минут)
8. Қыста келіп қонақтап,
Аяз әкеп тоңдырған. (Қыс)
9. Екі сегіз қосылса,
Сағатты айтшы сен қазір. (16: 00 – Төрт)
10. Айлар жылды құрайды,
Жылдар ғасыр жинайды. (Күнтізбе)