Неліктен Шыңғыс хан үлкен империя құрды

Неліктен Шыңғыс хан үлкен империя құрды

Шыңғыс хан деген атпен танымал ұлы хан Темучин, тіпті Моңғол империясының соңғы жаулап алуын енді Шыңғыс ханның өзі емес, оның ұрпақтары жүзеге асырды деген шартпен адамзат тарихындағы ең ұлы құрлықтық империяны құрды.
Соған қарамастан, XIII ғасырда моңғолдардың қол астына орасан зор аумақтар өтті: Орталық Азия, Қытай империясы, Таяу Шығыстың үштен біріне жуығы, Русь. Монғолдар оңтүстікте Мысырға, батыста Польша мен Венгрияға жетті.
Шыңғыс ханның өсиеті қарапайым: теңізден теңізге империя құрсаң, әлемде тәртіп орнайды. Әрине, Шыңғыс хан өзінің барлық ерекшеліктеріне қарамастан саяси экономияның негіздерін де меңгермеген, өйткені Жан - Жак Руссо оны ХҮІІІ ғасырда ғана ойлап тапты.
Сондықтан ол өзінің бүкіл ұлы феодалдық империясы, шын мәнінде, тек оның билігіне сүйенетінін және ол кеткеннен кейін ұзақ уақыт өмір сүре алмайтынын біле алмады. Бірақ жоспар жақсы, швейцариялық сағаттар сияқты сенімді болды: барлық «жамандарды» өлтіріңіз, сонда тек «жақсылар» қалады, содан кейін бейбітшілік орнайды! Болмай қалды.
Бірақ нәтиже әсерлі болды! Өйткені, Қытай империясы да жауыз көшпелілердің шабуылынан бұрын құлады. Қытайлықтар, алайда, айтады: біз соғыста «варварлардан» жеңіліп қалдық, бірақ оларды мәдениетіміздің көмегімен жеңдік. Сонда: шын мәнінде тайпалық «варварлық» Моңғолияның дала билеуші осындай ұлы империяны қалай құра алды?
1. Көшпелі шаруашылық және тайпалық жұмылдыру
Моңғолдар тайпалық қоғамның ыдырау жағдайында өмір сүрді. Міне, «антикалық» адамдардың әлеуметтік - экономикалық қарым - қатынасынан шығып кете жаздады, ал «ортағасырлық дәуір» әлі басталмаған еді. Тайпалық қоғамның бір үлкен артықшылығы бар: үлкен жұмылдыру қабілеті, өйткені рудағы әрбір адам іс жүзінде жауынгер.
Көшпелі халықтар жағдайында бұл жағдай шаруашылықтың ерекшеліктеріне байланысты «үшейді». Моңғолдар егіншілікпен айналыспады. Олар орта ғасырларда мал бағумен және тонаумен өмір сүрді. Сондықтан әр шопан да аңшы, жауынгер болды.
Әрине, көшпенділер де соғысқа барлық ерлерді бірден аттандырған жоқ. Дегенмен, көшпелілер шығыннан әлдеқайда жылдам қалпына келеді, ең бастысы, олар сәтсіздікке ұшыраған жағдайда отырықшы халықтарға қарағанда әлдеқайда жылдамырақ қайта жұмылдыра алды. Мұның бәрі Шыңғыс ханға бір уақытта ортағасырлық өлшем бойынша ең үлкен әскер жинауға мүмкіндік берді екен.
2. Жеке дағды және жұмылдыру резерві
Орта ғасырлардағы отырықшы халықтар қоғамында әскери өнермен тек дворяндардың, әскери ақсүйектердің өкілдері айналысты. Кейбір шаруа немесе қала тұрғыны атқа міну былай тұрсын, адымдап жүруді де білмейтін еді.
Моңғолдар мен түріктер арасында көшпелі өмір салтының ерекшеліктеріне байланысты әскери істерге еркін адамдардың, оның ішінде тектілердің де басым көпшілігі тартылды. Өйткені, қасқыр айдайтын дала аңшысы - қойшысы мен рулық жауынгердің айырмашылығы жоқ, оның үстіне олар бір адам.
Отырықшы халықтардың ішінде соғысқа тек феодалдар ғана қатысты. Алмұндай адамдар аз болды. Сондықтан, олар соғыста жебе мен найзадан өлген кезде, ат үстінде қару - жарақ киген жаңа адамдарды жұмылдырудан өткір мәселелер басталды.
3. 10 - ға дейін санай білу
Тайпаларды сөз бен болатпен, моңғол мен түрікпен біріктірген Темүчин ең бастысы: ол осы халықтардың барлығын сөздің толық мағынасында әскерге айналдырды. Қытай империясын есепке алмасаңыз, Шыңғыс ханның әскері Рим империясы құлағаннан кейін тұрақты әскер құрудың алғашқы әрекеті болды. Бұл феодалдық/тайпалық ополчение емес, нағыз армия болды.
Бұл әскерлердің сапалық айырмашылығы әскери ұйымшылдық, бағыныштылық, тәртіп болуында болды. Моңғолдар мен түріктер әскери жұмыста жарамды және жақсы майланған сағат механизмі сияқты жұмыс істеді. Моңғолдар мен түріктердің әскерлерін өте жақсы ұйымдастырған.
Ал сауатты ұйымнан бөлімшелердің іс - әрекетінің үйлесімділігі, ортақ тактика мен стратегияның болуы сияқты соғыстағы маңызды нәрселер өсті. Моңғол әскері 10 қағида бойынша ұйымдастырылды.
Әр «түменде» – 10 «мың». Әрбір «мыңда» - 10 «жүздік». Әрбір «жүзде» - 10 «ондық». Әңгіме сарбаздардың санында емес, әскерде ең алдымен садақпен қаруланған адамдарды басқаруды жеңілдететін нақты ұйымдасуында. Айтпақшы, тарих бұл «технологияның» шындығын дәлелдеді. Қазіргі армиядағы нақты ұйым бүгінгі күнге дейін қолданылады.
4. Барлау қызметі толық мағынасында
Қазіргі заманның соңына дейін қазіргі мағынадағы ұйымдасқан барлау қызметі мемлекеттер мен қоғамдардың көпшілігінде болмаған еді. Әрине, ең алдымен экономикалық және әскери маңызды ақпараттар жиналды. Бұл ежелгі дәуірде және орта ғасырларда «тірі интернет» ретінде жұмыс істеп, барлық елдерге жаңалықтар мен қауесет тарататын көпестер көмегімен жасалды. Соғыс туралы сөз болғанда, әрине, адамдар жедел барлау жүргізу үшін адамдарды атпен жіберді.
Алайда, мұның ешқайсысы жүйелі емес еді. Моңғолдар римдіктерден кейін жүйе деңгейінде ақпарат жинаған адамзат тарихындағы бірінші болып шын мәнінде ерекшеленді. Басқаша айтқанда, моңғолдар өздерін қызықтырған елдерге сауда - саттық үшін емес, аумақтарды барлау үшін барлаушы көпестерді жіберген.
Атап айтқанда, оларды халықтың саны, қамал - бекіністердің болуы, гарнизондардың саны, жергілікті билеушілердің қарым - қатынасы және белгілі бір аумақтың экономикалық мүмкіндіктері қызықтырды. Моңғол түмендері елге басып кірмес бұрын ол жерге алдымен моңғол көпестері баратын еді.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс Халықаралық Университетінің доценті