Киіз үй

Ұлы Дала елі
КИІЗ ҮЙ
 Киіз үй – негізінен киіз бен ағаштан тұратын қазақ халқының үйі, баспаханасы. Ол маңызы мен көлеміне қарай бірнеше түрге бөлінеді.
 Орда – салтанатты, жоғары мәртебелі адамдар бас қосатын, елдік мәселе шешетін немесе аса құрметті хан, би, сұлтандар отыратын үй. Мұның да бірнеше түрі бар.
 Алтын орда – 30 қанаттан (кереге) тұратын ханның мәжіліс ордасы.
 Алтын үзік – 24 қанаттан тұратын аса лауазымды хан отбасы тұратын үй.
 Ақ шанқан – 18 қанат ақ орда, 12 қанат – ел басылар, бай, билер тұратын киіз үйлер.
 Ақ ала орда – 8 қанатты дәулетті бай үйі.
 Ақ үй – 6 қанатты дәулетті адамдар тұратын үйлер.
 Боз үй, қоңыр үй – 4 - 5 қанатты орташалар тұратын қарапайым киіз үй.
 Қараша үй – кедей үйі.
 Отау – жас жұбайлар үйі.
 Жолым үй, аблайша, жаппа – уақытша ғана отыратын шағын немесе жартылай тігілетін үйлер.
 Күрке, қос – ауыл да ас сақтайтын, далада малшылар тұратын немесе кедейлердің үйлері.
 Үй құрамы – үй сүйектері, киіздері және арқан - баулары деп аталатын 3 бөліктен тұрады.
 Киіздері – барлық киізден тұратын бөлшектері.
 Арқан - баулары немесе бау - шулары – құр, арқан, бау, жіптен тұратын бөліктері.
 Шаңырақ – үйдің бас бөлігі. Ол бірнеше атаудан тұрады.
 Тоғын – шаңырақтың дөңгелек шеңбері.
 Күлдіреуіш – түндікті көтеріп тұратын ағаштан иіп жасалған бөлшек. Шаңырақ күмбезі осыдан тұрады.
 Кепілдік (кепіл ағаш) – күлдіреуіштерді біріктіріп ұстап тұратын ағаш.
 Қаламдық – уықтың қаламы (басы) кіріп тұратын шаңырақтағы төрт бұрышты тесік.
 Уық – шаңырақ пен кереге ортасын қосатын иінді ағаш.
 Қаламы – уықтың шаңырақ қаламдығына кіретін ұшы.
 Қары – уықтың иініне дейінгі бойы.
 Иіні – уықтың иілген (бүгілген) тұсы.
 Алақаны – уықтың кереге басына бекітілетін басы.
 Уық бау – уықты кереге басына байлайтын жіп.
 Кереге – үй іргесі мен шеңберін құрайтын негізгі бөлік.
 Қанат – керегені жинап біріктіруді «қанат» деп атайды.
 Желі – керегені құрайтын ағаштар.
 Ерісі – ағаштардың кереге құрайтын ұзыны.
 Сағанақ, балашық – ағаштардың қысқасы.
 Ыру – уық пен керегеге салынған оюлы сызықтар.
 Көз – керегенің торкөздері («тор көз», «жел көз»).
 Азат көз – керегенің көктелмеген жерлері.
 Сықырлауық – киіз үйдің ағаштан жасалған жарма есігі.
 Босаға – киіз есік, маңдайша мен табалдырықты қосатын, керегеге байланатын берік ағаш.
 Маңдайша – екі босағаны жоғарғы жағынан ұстап тұратын берік ағаш.
 Табалдырық – екі босағаны төменгі жағынан ұстап тұратын берік ағаш.
 Бақалақ – сықырлауықты жапқанда маңдайшада бекітіп тұратын айналмалы ағаш тиек.
 Туырлық – ордада кереге бойын, шағын үйлерде шаңыраққа дейін жабылатын киіз.
 Үзік – ордада кереге мен шаңыраққа дейін жабылатын туырлық бөлігі.
 Дөдеге (үзікті үй) – үй сыртына кереге басы тұсына киізден оюлап жасалған әшекейлі киіз.
 Түндік – шаңырақ үстінен жабылатын төрт бұрышты киіз.
 Түндік бау – түндік белдеуге байлайтын бау.
 Ши – киіз үй бөлшегін, тұрмыс бұйымын жасайтын өсімдік.
 Ақ ши – кереге сыртынан, кейде туырлық сыртынан орай тартылатын тоқыма ши.
 Шым ши – ою - өрнекті, жүн оралған туырлық ішінен тартылатын ши.
 Таңғыш құр – үй тіккенде керегелерді бір - біріне қосып байлайтын терме бау.
 Бас құр – кереге басы туырлықты тесіп кетпеу үшін үй айнала жүргізілетін (тартылатын) жалпақ оюлы құр.
 Жел бау – сәндік үшін шаңыраққа байланатын шашақты баулар. Желді күні оған үй шайқалмас үшін салмақ байланады.
 Балақ бау – көшкенде уықтарды қосып байлайды.
 Аяқ бау – уыққа сәндік үшін байлайтын түрлі жіптер шоғы.
 Есік бау – киіз есік бауы.
 Тастама – киіз есіктің жоғарыдан шаңырақ арқылы маңдайшаға байланатын бауы.
 Керегенің басы – керегенің жоғарғы жағы.
 Керегенің аяғы – керегенің жерге тірелген жағы.
 Кереге қап – сырлы кереге қажалмас үшін әрі көгіне су тимес үшін қапталған киіз.
 Жел арқан – дауылды күндері үйді бастыра тартатын арқан.
 Күйеу қазық – үй сыртында іргесіне жел арқан байланатын қазық.
 Бақан – шаңырақ көтеретін, киіз есікті көтеріп қоятын бір жақ басы аша ұзын ағаш.
 Жабық – туырлықтардың бір - біріне айқаса жабылатын тұсы.
 Дақтау, дембі – шеберлер термині, белгілеу деген сөз.
 Белдеу – туырлық желде көтеріліп кетпес үшін үй сыртынан екі жерден тартылатын арқан.
 Бас арқан – үйдің барлық салмағын ұстап тұратын, кереге басын орай маңдайшаға бекітілетін берік арқан.
 Үй тіге – киіз үйді көтеруді (құруды) халық «үй тігу» дейді.
 Үй жығу – көшер кезде үйді бөлшектеуді «үй жығу» дейді.)

әзірлеген
Бегімхан КЕРІМХАНҰЛЫ
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Киіз үй. жүктеу