Биыл Алаш қозғалысының басты және көрнекті өкілдерінің бірі М. Дулатовтың туғанына 140 жыл толып отыр

Биыл Алаш қозғалысының басты және көрнекті өкілдерінің бірі М. Дулатовтың туғанына 140 жыл толып отыр

Қазақстан тарихында Алаш - Орда қозғалысының жетекшілерінің бірі Міржақып Дулатовтың есімі көптеген пікірталас тудыруда. М. Дулатов - қоғам қайраткері, жазушы және ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлттық қозғалысының негізгі идеологтарының бірі ретінде қазақ зиялыларының қалыптасуына ықпал етті. Қостанай облысының тумасы. Ауылдағы бастауыш мектепті бітіріп, 1897 жылы орыс - қазақ педагогикалық училищесіне түсіп, оны 1902 жылы бітіріп, ауыл мұғалімі болады.

1904 жылы оның бүкіл өмірін өзгерткен оқиға болды. Қарқаралыда Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейхановпен кездесіп, жаңадан қалыптасып келе жатқан қазақ реформаторлық ұлттық қозғалысының осы екі көшбасшысының ықпалымен отаршылдыққа, орысқа қарсы дүниетанымға ие болды. 1907 жылы Санкт - Петербургке Бүкілресейлік кадет съезіне Қазақ конституциялық демократтар партиясынан делегат болып барды.

Петерборда «Серке» журналын жасап, оның жалғыз санында «Жастарға» поэмасын жариялайды. Сондай - ақ ол журналдың екінші санына «Біздің мақсатымыз» мақаласын жазып, әлі жарық көрмеген. 1907 жылғы 3 шілдедегі патша жарлығымен Сібір мен Орта Азияның барлық жергілікті халықтары сияқты қазақтар да Ресейдің Мемлекеттік Думасына қатысу құқығынан айырылды, бұл өзін - өзі басқару мүмкіндігіне түбегейлі нұқсан келтірді.

М. Дулатов «3 шілдедегі заң және қазақтар» атты мақаласында бұл шешімді әділетсіз деп сынады. Қазақтан шыққан депутаттар қазақ мәселесін шешуге қатыспаса, бұл мәселеде сөйлеп тұрған депутаттар қаншалықты білімді, шешен болса да, сауатты шешім болуы мүмкін емес, деп қисынды түрде сенді. М. Дулатовтың саяси кредосы 1909 жылы «Оян, қазақ!» атты тұңғыш өлеңдер жинағын басып шығарғанда анық айқындалды. Арғын деген бүркеншік атпен: «Оян, қазақ! Көтер басыңды, Өткізбе өміріңді босқа, қараңғыда!»

Кітап бірден тәркіленді, бірақ 1911 жылы қайта басып шығаруға қол жеткізіп, Торғайға оралады. 1910 жылы оның «Бақытсыз Жамал» атты алғашқы романы қазіргі қазақ әдебиетіндегі тұңғыш прозалық шығарма болып, езілген қазақ әйелінің хикаясын жариялады. Жарияланымдарының арқасында ол полицияның бақылауына түсіп, қалада ұзақ уақыт жұмыс таба алмады. 1911 жылы Семейде тұтқындалып, бір жарым жыл түрмеде болады. М. Дулатов бостандыққа шыққаннан кейін «Айқап» журналы мен А. Байтұрсыновпен бірге негізін қалаған «Қазақ» газетінде тұрақты түрде шыға бастады.

Ол өз мақалаларында империялық әкімшіліктің қамытындағы қазақ халқының әлеуметтік - экономикалық және саяси жағдайын сынады. 1916 жылы ол, сондай - ақ А. Байтұрсынов пен Ә. Бөкейханов патшаның 25 маусымдағы қазақтарды майдандық еңбекке шақыру туралы жарлығына қарсы шықты, олардың пікірінше, жойылу алдында тұрған халықты нағыз ашаршылыққа әкелуі мүмкін, өйткені олар қоғамның ең өнімді бөлігінен айырылады.

Міржақып Дулатов содан кейін халық арасында аштыққа ұшырағандарға көмек көрсету қорын құрушы болды, оның пікірі тыңдалды. 1917 жылдың жазында М. Дулатов қазақтың тұңғыш саяси партиясы – «Алаш» шын мәнінде құрылған Орынборда өткен Бірінші Бүкілқырғыз съезін ұйымдастырушылардың бірі болды. 1917 жылы желтоқсанда мегаполистегі Қазан төңкерісінен кейін Орынборда екінші Бүкілқырғыз съезі қайтадан шақырылып, олар меньшевиктердің қол астындағы болашақ федеративтік Ресей ретінде қарастырған Қазақ автономиясын жариялады.

1919 жылдың мамырына дейін Алашорда қызылдармен де, ақтармен де келіссөздер жүргізуге тырысты, 1920 жылы ақпанда Алашорда автономиясы жойылып, оның басшылары рақымшылыққа ұшырады. М. Дулатов баспа және ұстаздық қызметке қайта оралып, 1922 - 1928 жылдар аралығында Орынборда тұрады. Міржақып Дулатов 1928 жылы араб әліпбиін жоюға қарсы үзілді - кесілді сөйлеп, тіл реформасын халықтың жазба тарихымен байланысын үзу құралы деп санап, бұл ана тілінен айырылудың, халықтың өз тарихынан алшақтауының бастауы болар еді.

Ол қазақ тілінің «мемлекеттік мәртебесі» туралы сол кездегі мәлімдемелердің екіжүзділігін қатты сезініп, қазақ тілі мен дінінің құқығын жан - жақты қорғауға тырысты. Болашақ оның айтқанын дұрыс екенін көрсетті, бірақ 1928 жылы 29 желтоқсанда қазақ ұлтшылдығы үшін айып тағылып, НКВД тұтқындайды. 1929 жылы жауап алған кезде Міржақып «ұлтшылдық» деген айыпқа жауап ретінде: «Отанымыздың бізге тиесілі болғанын қалаймын!» деп түсіндірді.

Әділетсіз сот алдында да ол басын имей, соңғы ресми сөзінде: «Халқымның болашағы үшін мен қолдан келгеннің бәрін жасауға міндеттімін. Мен қателессем, халықпен бірге мен де қателескенмін. Ерте ме, кеш пе, шындық жеңеді». 1935 жылы 5 қазанда М. Дулатов атылды. Мамандығы дәрігер болған қызы Гүлнар әкесінің әдеби мұрасын сақтап қалуға және оның оңалтуына көп еңбек сіңірді. М. Дулатов 1988 жылы қайтыс болғаннан кейін ақталды.

Ол қазіргі қазақ әдебиетінің бастаушысы, ұлт - азаттық қозғалыс көшбасшыларының бірі ретінде танылды. Қазақстан Жазушылар одағы жыл сайын М. Дулатов атындағы әдеби сыйлықты береді. 2003 жылдан бастап Қостанай инженерлік - экономикалық университетіне оның есімі берілді. 2005 жылы Алматыдағы әл - Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде қазақ журналистикасының және баспасөзінің негізін салушылар Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов және М. Дулатовқа арналған мемориалдық барельефтің ашылу салтанаты өтті. Қазіргі Қазақстанның Астана, Алматы, Қостанай және басқа қалаларындағы көшелер оның есімімен аталады.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты,
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті