Хрущев кезінде ұлттық мәселе қалай шешілді

Хрущев кезінде ұлттық мәселе қалай шешілді

1953 жылы Сталиннің қайтыс болуы Кеңес Одағында елеулі өзгерістердің бастауы болды. Кең байтақ елді басқару енді экономикалық ілгерілеу мен социализмді дамыту арқылы заңдылыққа ұмтылған ұжымдық басшылықтың қолында болды. Хрущев 1980 жылға қарай КСРО - да коммунизм салынады деп уәде берді.

Хрущевтің тұсында ұлттық мәселе екінші дәрежеге ие болды, өйткені ол негізінен КСРО - да шешілді деп есептелді. Коммунистік партия идеологтары мәдениет пен экономикада қол жеткізілген социалистік прогресс елдің көпұлтты сипатын толығымен өзгертті деп дәлелдеді.

Ол кезде Кеңес үкіметі экономиканы дамытуға басымдық берді. 1950 жылдары негізгі күш - жігер соғыстан кейінгі қалпына келтіруге және қырғи - қабақ соғыстағы АҚШ - пен бәсекелесуге бағытталды. Хрущев пен партияның басты идеологы Суслов КСРО халықтары экономикалық даму барысында барған сайын тереңірек бірігіп, түптеп келгенде біртұтас халыққа айналатынына нық сенді. Енді жаңа кеңес адамын – ұлттан жоғары, КСРО азаматын қалыптастыруға баса назар аударылды.

Бұл кеңес адамы социалистік интернационализм идеяларын жүзеге асырудың және экономикалық өркендеудің жемісі болуы керек еді. Жаңа кеңес адамының сол кездегі идеологтарының санасында ортақ Отаны, ортақ шаруашылық негізі, ортақ таптық құрылымы, ортақ тілі болды. Бір қарағанда, Хрущевтің үміті ақталды және КСРО - да халықтардың ассимиляциясы үшін жағдайлар пайда болды, Франция империясын қайта құру жоспарларына ұқсас жоспарлар жүзеге асырылуы мүмкін.

Дегенмен, оның саясаты, сайып келгенде, шоғырландыратын әсерден гөрі орталықтан тепкіш әсерге ие болды. Хрущев ұсынған кейбір шаралар республикалардағы ұлтшылдықтың дамуына ықпал етті, бұл жаңа кеңес адамының қалыптасуына табиғи түрде кедергі жасады. Хрущевтің әкімшілік реформалары экономикалық өзгерістерге назар аударды. Экономикалық өсуді одан әрі ынталандыру және партиялық белсенділікті арттыру үшін шаруашылық кеңестері құрылды. Экономикалық кеңестердің көмегімен экономиканы басқарудың ауырлық орталығын аймақтардағы өндіріске жақындатып, басқару шешімдерін қабылдау процестерін орталықсыздандыру көзделді.

Бұл тәсіл социалистік жүйеге тән жасырын резервтерді іске қосуы керек еді. Экономикалық кеңестерді құру кезінде билік өз алдына екі міндет қойды: жергілікті және аймақтық деңгейде экономикалық және саяси белсенділікті кеңінен ынталандыру, сондай - ақ жергілікті жерлерде партия қызметін жандандыру.

Алайда, мұндай орталықсыздандыру түптеп келгенде республикаларда ұлттық элитаның көтерілуіне әкелді. Ауыл шаруашылығы мәселелері Хрущевтің ерекше назарында болды. Оның ауылшаруашылық өнімін ұлғайту жөніндегі ең танымал бағдарламаларының бірі – ұлтына қарамастан мыңдаған белсенді жастардың басын қосқан тың жерлерді игеру бастамасы. Бірақ бұл жағдай Кеңестік Қазақстан тұрғындарының жасырын наразылығын тудырды.

Партия идеологтары Кеңес Одағында ұлттық ерекшелік жойылады деп болжағандықтан, басқа тілдерден гөрі орыс тіліне басымдық берді. Ол кезде республикаларда орыс тілінің қолданылуын күшейтуге белсенді қолдау көрсетілді. Жергілікті тілдерді меңгергісі келмейтін республикалардың барлық тұрғындары арнайы орыс мектептеріне баруға мүмкіндік алды. Осылайша, қос стандарт қалыптасты: КСРО - ның әрбір азаматы орыс тілін үйренуге міндетті болды, бірақ орыс тілінде сөйлейтіндерге, тіпті республикаларда тұрса да, КСРО халықтарының басқа тілдерін меңгеру талап етілмеді.

Тіпті Ресей империясының өзінде орыс тілі халықтар үшін өзіндік «лингва франка» болды, қазір КСРО тұрғындарының көпшілігі осы тілде сөйлейді. Болашақта жаңа кеңестік адам үшін жаңа ортақ кеңестік тілді дамыту өте қиын, тіпті мүлдем мүмкін емес еді. Кеңес Одағындағы, әсіресе Батыс республикаларындағы ұлттық мәселенің шешілуі орыстандыру мен кеңестендіру процестерін ажырата білу қажеттігін еске салады.

Дәл кеңестендіру идеалды ұлттан жоғары қоғам құрудың «балқыту қазанына» және жасырын түрде КСРО - ның басқа халықтарының үстінен орыс гегемониясын қамтамасыз етудің идеологиялық негізіне айналуы керек еді. Ұлттық мәселені шешуде Хрущев пен партияның идеологтары империялық шовинистер болды. Жаңа кеңес адамын қалыптастыру идеясын билікке келген Брежнев те қолдады.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс Халықаралық Университетінің доценті