Әрбір Қазақстан азаматы депутат бола алады

Әрбір Қазақстан азаматы депутат бола алады

Қазақстан Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауы 2023 жылғы 19 наурызда өтеді, бұл туралы тиісті жарлыққа мемлекет басшысы Қасым - Жомарт Тоқаев 19 қаңтарда қол қойды, деп хабарлады Ақорданың ресми сайты.
Мемлекет басшысы өзінің 2023 жылғы 19 қаңтардағы Жарлығымен жетінші сайланған Қазақстан Парламенті Мәжілісін таратып жіберді. Сол құжатпен Қасым - Жомарт Тоқаев 2023 жылдың 19 наурызына Мәжіліс депутаттарының кезектен тыс сайлауын тағайындады.
Сондай - ақ 2023 жылғы 9 қаңтарда мемлекет басшысы барлық деңгейдегі мәслихаттардың өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату туралы жарлыққа қол қойды. Қазақстан Президенті алдағы кезектен тыс сайлау туралы да мәлімдеме жасады. Ол барлық деңгейдегі мәслихаттар депутаттарының сайлауын Орталық сайлау комиссиясы тағайындайтынын мәлімдеді.
«Мәжіліс пен мәслихаттардың кезектен тыс сайлауын өткізу жалпыхалықтық референдумда азаматтардың қолдауына ие болған конституциялық реформаның қисынынан туындап отыр. Нәтижесінде біздің еліміз биліктің өкілетті тармағын қалыптастырудың жаңа, неғұрлым әділ және бәсекеге қабілетті ережелеріне көшті», - деді Тоқаев.
Парламенттің төменгі палатасының сегізінші сайлауы соңғы 19 жылдағы ең қызықты болатынына күмән жоқ. Конституцияға енгізілген өзгерістерге байланысты процедура бәсекеге қабілетті болды, сондықтан интрига болды. Төрт негізгі сұрақ бар: құрамында президентсіз «Аманат» партиясы қанша ұтады, ақжолшылар мен ҚХП дәстүрлі екінші және үшінші орындарды ұстай ма, парламенттік емес партиялардың бірі қалаған бестікке жақындай ма?
Бұл әдеттен тыс сайлау болады. Біріншіден, жаңа шақырылымдағы Мәжіліс депутаттарының саны 107 - ден 98 - ге дейін қысқарады. Себебі, Қазақстан халқы Ассамблеясының квотасы Мәжілістен Сенатқа ауысты. Екіншіден, 98 депутат аралас жүйе бойынша және 19 жылда алғаш рет сайланады.
Яғни, бұрынғыдай партиялық тізім бойынша саяси партиялардан Мәжіліске 69 депутат, бір мандатты округтер бойынша 29 депутат барады. Осылайша, палатадағы орынның 30 пайызын өзін - өзі ұсынған кандидаттар алады. Бұған дейін қазақстандықтар берілген дауысқа пропорционалды түрде Мәжілістегі бірнеше орын алған саяси партияларға ғана дауыс берген (мысалы, 25 пайыз дауыс алған партия барлық мандаттардың төрттен бір бөлігін алады).
Ал кандидаттардың қайсысы парламентке өтеді деген мәселені партия басшылығы шешеді. Енді осымен қатар өзін - өзі ұсынған кандидаттар да жарысады. Кім өз округінде көп дауыс жинаса, сол жеңеді. Осылайша, қазір шағын партиялар немесе партиялық емес тәуелсіз кандидаттар іс жүзінде сайлауға қатысып, жеңе алады.
«Сайлау туралы» конституциялық заңға сәйкес, егер жарғыда тиісті өкілеттік көзделген болса, бір мандатты округтер бойынша сайлау құқығы саяси партияларға, қоғамдық бірлестіктерге, сондай - ақ олардың филиалдары мен өкілдіктеріне тиесілі. өзін - өзі ұсыну арқылы азаматтарға. Мәжiлiс депутаттығына кандидаттарды өзiн - өзi ұсыну округтiк сайлау комиссиясына осы бiр мандатты аумақтық сайлау округi бойынша дауысқа түсуге ниет бiлдiру туралы өтiнiш беру арқылы жүзеге асырылады.
Бір мандатты сайлау округтері бойынша Мәжіліс депутаттығына кандидаттардың әрқайсысы тіркелгенге дейін және талаптарға сәйкестігін тексергеннен кейін ОСК шотына ең төменгі жалақының 15 еселенген мөлшерінде сайлау жарнасын төлейді – бұл 1 050 000 теңге. Жеңіске жеткен немесе кемінде бес пайыз дауыс алған кандидат сайлау жарнасын толығымен қайтарады.
Бір мандатты округтерге қайта оралу өзін - өзі ұсынуға қызығушылықты арттырды. Мәжіліс сайлауына тәуелсіз байқаушы Арайлым Назарова, азаматтық белсенді, заңгер Әлнұр Ильяшев, сондай - ақ журналистер Динара Егеубаева мен Думан Мұхаммедкәрім «халықтан үміткер» ретінде дайындалып жатқаны қазірдің өзінде белгілі.
Мәжіліс сайлауынан кейін Конституцияға сәйкес үкімет жаңадан сайланған Мәжіліс алдында отставкаға кетеді. Ал Президент Қасым - Жомарт Тоқаев 1 қыркүйекте халыққа жолдауында атап өткендей, үкіметті құруға тек жеңген партия ғана емес, Мәжіліске өткен, бірақ көпшілік дауысқа ие емес партиялар да қатысуы керек. Ал табалдырықтан өткен барлық саяси партиялардың үкіметте кем дегенде бір - екі өкілі болуы мүмкін.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ - Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты