Қазақ билері туралы мәлімет

Қазақ билері – дәстүрлі қазақ қоғамындағы ең беделді әрі әділдік пен тәртіптің сақталуын қадағалаған тұлғалар. Олар ел арасында дау-дамайды шешіп, халыққа ақыл-кеңес беріп, билік жүйесінде маңызды орын алған. Билердің тарихы Қазақ хандығының құрылуымен тығыз байланысты және олар сот, дипломат, мәмілегер рөлін атқарған.

Билер тарихы және олардың рөлі
Билер институты – Қазақ қоғамының билік құрылымындағы ерекше жүйе. Олар тек заңгер немесе сот қызметін атқарған жоқ, сонымен бірге ел басқару ісіне белсене араласқан. Билердің қызметі негізінен ауызша заңдар мен дәстүрлерге сүйенді. Қазақ хандығы кезінде Қасым ханның «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолы» және Тәуке ханның «Жеті жарғысы» билердің сот істеріндегі негізгі құқықтық құжаты болды.

XVII-XVIII ғасырларда билердің беделі ерекше артты. Олар тек өз руының емес, бүкіл қазақ халқының тағдырына қатысты мәселелерді шешті.

Билердің негізгі қызметі
Сот ісі (әділ билік айту) – Билер ел ішіндегі жер дауы, жесір дауы, құн дауы сияқты күрделі мәселелерді шешкен.
Мәмілегерлік қызмет (дипломатия) – Олар көрші елдермен келіссөздер жүргізіп, бейбіт қатынастар орнатуда маңызды рөл атқарды.
Заң шығарушы және кеңесші – Билер заңдарды жетілдіруге атсалысты. Олардың шешімдері мен кеңестері хандық саясатқа әсер етті.
Тәрбие және ағартушылық қызмет – Билер халық арасында ұлттық тәрбие беруші, шешендік өнерді насихаттаушы ретінде де танылды.
Үш жүздің белгілі билері
Төле би (1663-1756) – Ұлы жүздің биі
Төле би Әлібекұлы – Қазақ халқының көрнекті билерінің бірі, «Жеті жарғы» заңдар жинағын құрастырушылардың бірі. Ол қарапайым даулардан бастап, ел арасындағы ірі мәселелерді шешуге дейін әділ билігімен танылды. Төле би дипломатиялық шеберлігімен де танымал болды. Ол Жоңғар шапқыншылығы кезінде елді бірлікке шақырып, халықты ұйымдастыруда маңызды рөл атқарды.
Атақты нақыл сөзі: «Жаңбыр жауса, жер ырысы, баталы ер – ел ырысы».

Қазыбек би (1667-1764) – Орта жүздің биі
Қазыбек Келдібекұлы – әділдігімен және шешендігімен әйгілі би. Ол өзінің өткір сөздері мен әділ үкімдері арқылы елде ерекше құрметке ие болды. Қазыбек би Жоңғар хандығымен келіссөздер жүргізіп, тұтқынға түскен қазақтарды босатуда үлкен еңбек сіңірген. Ол ел бірлігі мен әділдік жолында өмір бойы күрескен тұлға.
Атақты нақыл сөзі: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз».

Әйтеке би (1683-1766) – Кіші жүздің биі
Әйтеке Байбекұлы – Қазақ хандығының белгілі заңгері әрі шешен биі. Ол «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасауға белсене атсалысты. Әйтеке би өзінің терең білімділігі мен әділдігімен даңқы шықты. Ол ел басқару ісінде де ерекше қабілет танытып, үш жүздің бірлігін нығайтуға күш салды.
Атақты нақыл сөзі: «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ».

Билер соты мен шешендік өнері
Билер соты – Қазақ қоғамында әділдіктің ең жоғарғы символы болды. Билер дауды шешуде шешендік өнерге, дәстүрге және халық заңдарына сүйенді. Олар тек заңгер ретінде ғана емес, халықтың ар-ожданын қорғайтын тұлғалар ретінде де танылды. Билердің сөзі мен шешімдері халық арасында заңға айналды.

Шешендік өнердің ерекшеліктері:

Әділдікке негізделген үкім шығару
Нақыл сөздер мен бейнелі сөйлеу
Қарсыласын сөзбен жеңу шеберлігі