Көктемгі жаңа жыл туралы бірнеше сөз

Көктемгі жаңа жыл туралы бірнеше сөз

Наурыз мейрамы соншалықты көне, тіпті оның аты прото - үнді - еуропалық тілден шыққан. Парсы тілінде «жаңа күн» дегенді білдіреді. Наурыз көктемгі күн мен түннің теңелетін күні – қысты шығарып салу және көктемді қарсы алу күні тойланды. Осы көктемгі «Жаңа күнді» мерекелеу туралы алғашқы ескерту Ахеменидтер билігі кезінде басталады - бұл Ежелгі Иран билеушілері (шамамен екі жарым мың жыл бұрын). Олар Наурызды жыл басының ресми күні етіп белгіледі.
Ежелгі Иранда зороастризм діні үстемдік еткен кез – Наурыз мейрамының пайда болуы соған байланысты. Зороастризм табиғи күштерге табынуды бейнелейтін ғұрыптар жүйесін білдіретін көрші мемлекеттерге ықпалын таратты. Осы себепті монотеистік конфессияларды ұстанушылар Наурызды ұнатпайды, тіпті оған тыйым салады - кем дегенде Түркияда 1925 - 1991 жылдары оны тойлауға рұқсат етілмеді. Наурыз мейрамын мұсылмандар да қарсы алғанымен, ол барлық ислам мемлекеттерінде бекітілмеген екен.
Наурыз мейрамын исламға дейінгі кезеңде Парсы империясы аумағында өмір сүрген халықтар тойлады. Сонымен бірге олардың кейбіреулері, мысалы, парсылар, туған жерлерін әр түрлі себептерге байланысты тастап кетті - бірақ олар өздерінің әдет - ғұрыптары мен дәстүрлерін жоғалтпады.
Үндістанда және әлемнің басқа бөліктерінде қоныстанған зороастризмдер ғасырлар бойы өздерінің Жаңа жыл дәстүрлерін сақтады. Олардан басқа Наурызды Тәжікстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, Грузия, Албания, Қырғызстан, Македония, Түркия, Қазақстан халықтары да тойлайды. Наурыз бұл елдерде мемлекеттік мереке болып табылады.
Әзірбайжанда мерекеге дайындық бір ай бұрын басталады - әр апта табиғи күштері біріне - су, от, жер, ауаға арналған. Жаңа жыл қарсаңында жақындарының зираттарын ретке келтіру дәстүрге айналған.
Ал кейбір мұсылман елдерінде, мысалы, Өзбекстанда Наурыз мейрамы мешіттерде де мереке ретінде тойланады. Ресейде бұл ұлттық мереке мәртебесіне ие және кейбір аймақтарда атап өтіледі - мысалы, Дағыстанда, Татарстанда, Башқұртстанда. Мерекелік дәстүрлер, әрине, әртүрлі, бірақ сіз көп нәрсені ортақ таба аласыз.
Көктемгі күн мен түннің теңелуіне дейін, яғни жаңа жыл басталмай тұрып, мұқият тазалау жұмыстарын жүргізу, барлық киімдерді жуу керек - жыл басындағы барлық элементтердің жаңаруы да күннің жаңаруымен байланысты. Қарыз тарату керек, бірақ Наурыз мейрамында жаңасын алмау және қарызға ақша бермеу керек екен.
Бір - біріне сыйлықтар береді. Көршілерге тәттілер апарылады, үй жануарларына тәттілер беріледі, ағаштар отырғызылады. Олар ата - анасының, үлкендердің батасын алады. Жалпы, жаңа жылдың басталуы жергілікті әдет - ғұрыптарға байланысты 3 күннен 13 күнге дейін тойланады. Ал Наурыздың негізгі күні, 21 наурызда мерекелік дастархан ұйымдастырылады. Наурыз – көктем мен жаңару мерекесі.
Бұл Қазақстанның ең сүйікті және ауқымды мерекелерінің бірі. Қазақстанда - Ұлыстың ұлы күні деп аталып кеткен бұл мейрам. Қазақтың төл мерекесін өзіне қайта сыйлаған – әйгілі қазақ ақыны Мұхтар Шаханов.
Қазақстанда 1926 жылдан бастап Наурызды тойлауға тыйым салынған болатын. Тек 1988 жылы Мұхтар Шаханов коммунистік партияның Орталық Комитетінің бірінші хатшысына хат жазып, осы мерекені қайта жандандыруды сұраған еді.
Хат мәтінінде: «Геннадий Васильевич желтоқсан оқиғалары екі ел арасында жік қалдырды. Қазақтар сізге жек көрінішпен қарайды. Егер сіз Наурыз мейрамын жандандыруға көмектесетін болсаңыз, онда барлық қазақтар сізге басқа көзқараспен қарайтын болады» делінген. Сонда Колбин Горбачевты көндіруге уәде берді. Сөйтіп, сол жылдан бастап Қазақстан Наурыз мейрамын қайта тойлай бастады.
Мереке қарсаңында 22 наурыздың түні қазақтар қиыл - ғажайып аңыздардағы бейне – Қызыр атаны күтеді. Наурыз қарсаңы Қызыр түні немесе «бата түні» деп аталады. Қазақтар бұл түні Қызыр атаны күтіп, ұйықтамауға тырысатын. Ал тұрмысқа шықпаған қыздар өздері ұнататын жігіттерге арнап, соғымның соңғы етін уызға салып пісіріп, «ұйқыашар» деп аталатын ерекше тағам әзірлейді.
Жігіттер мен бозбалалар болса, қыздардың қонақасының қарымтасына айна, тарақ, иіс судан тұратын «селт еткізер», «дір еткізер» сыйлықтарын ұсынады. Бойжеткендер терезені сәл ашып, үстелге ұн салынған ыдыс қояды. Егер үй таза және үй иелерінің жүрегі мейірімге толы болса, Қызыр Ата бақ қонған үйге батасын береді деп есептеледі екен.
Көктемнің келуі мен жаңа жылдың келуі әлем жұртшылығының құрметіне ие болды. 2010 жылдан бастап 21 наурыз ресми түрде Наурыз мерекесін тойлаудың халықаралық күні болды, ал мерекенің өзі ЮНЕСКО - ның Адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының репрезентативті тізіміне енгізілді.
Атап өту керек, қазақтарға барлығына – Наурыз мейрамы - ортақ мейрам. Бұл ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы күні. Қазақ халқы бұл мерекеге Ұлыстық ұлы күні деген екінші атау берген. Наурыз мерекесі заманауи өмірге үйлесімді түрде өзгертіліп келіп, қоғамда достық пен келісімнің нығаюында үлкен рөл атқара бастады. Заманауи Наурыз - «уақытты байланыстыру», Қазақстанның тарихы мен қазіргі заманындағы маңызды байланысы болып табылады.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс Халықаралық Университетінің доценті