Қазақ хандары туралы мәлімет

Қазақ хандығының тарихы — бұл XV ғасырдың ортасынан бастап XVIII ғасырға дейін созылған Қазақ хандығының құрылуы, өркендеуі және құлдырау кезеңдерін қамтитын үлкен тарихи дәуір. Хан билігі — Қазақ мемлекеттілігінің негізгі басқару жүйесі болған. Әр ханның билігі өз кезеңіне қарай ерекшеленіп, елдің ішкі-сыртқы саясатына, әскери жағдайына, халықтың әл-ауқатына ықпал етті.

Қазақ хандығының құрылуы (XV ғасыр)
1465 жылы Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілқайыр ханнан бөлініп, Шу мен Талас өңірінде Қазақ хандығын құрды. Бұл оқиға Қазақ хандығының тарихындағы басты сәт болып есептеледі. Хандықтың алғашқы билеушісі Керей хан болды. Оның негізгі мақсаты — қазақ рулары мен тайпаларын біріктіріп, орталықтанған мемлекетті құру еді.

Кейін билікке Жәнібек хан келіп, елдің аумағын кеңейтті. Бұл кезде Қазақ хандығы күшейіп, Сыр бойындағы қалалар үшін күрес басталды.

Қасым хан тұсындағы өрлеу (1511-1521)
Қасым ханның билігі Қазақ хандығының ең күшейген кезеңдерінің бірі болды. Ол хандық аумағын кеңейтіп, батыста Жайық өзеніне дейін, оңтүстікте Ташкентке дейінгі жерлерді қосып алды.
Қасым ханның тұсында алғашқы заңдар жинағы – «Қасым ханның қасқа жолы» қабылданды. Бұл заңдар жиынтығы елдегі тәртіп пен бірлікті нығайтты. Қасым ханның сыртқы саясаты көрші мемлекеттермен достық қарым-қатынас орнатуға бағытталды.

Хақназар хан және бейбіт саясат (1538-1580)
Хақназар хан билікке келгенде Қазақ хандығы қиын жағдайда болды. Ол көрші елдермен тиімді дипломатиялық байланыс орнатып, хандықтың тұтастығын сақтап қалды. Осы кезеңде Қазақ хандығының негізгі қарсыластары – Шайбани әулеті мен Жоңғар хандығы болды. Хақназар хан саяси шеберлігімен елді ұзақ уақыт тыныштықта ұстады.

Есім хан және «Ескі жол» (1598-1628)
Есім хан ел басқаруда «Есім ханның ескі жолы» деп аталатын заңдар жинағын енгізді. Бұл заңдар елдің ішкі құрылымын нығайтуға көмектесті. Оның тұсында Түркістан қаласы Қазақ хандығының астанасы болды.

Тәуке ханның «Жеті жарғысы» (1680-1718)
Тәуке ханның билігі Қазақ хандығының алтын дәуірі болып саналады. Ол елдегі тәртіп пен әділеттілікті сақтау үшін «Жеті жарғы» заңдар жинағын қабылдады. Бұл заңдар сот жүйесін реттеп, халықтың өмір сүру ережелерін нақтылады.
Тәуке ханның тұсында үш жүздің билері – Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би ел басқаруға көмектесіп, халық бірлігін нығайтты. Алайда Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін хандық ішіндегі саяси алауыздық күшейіп, Жоңғар шапқыншылығы басталды.

Құлдырау кезеңі (XVIII ғасыр)
XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығы әлсіреп, Жоңғар хандығының үздіксіз шабуылдарына ұшырады. 1723 жылы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» оқиғасы халықты ауыр күйзеліске ұшыратты. Бұл кезеңде халық бірлігін қайта қалпына келтіру үшін Әбілқайыр, Абылай, Барақ сияқты хандар күресті.

Абылай хан (1771-1781) билікке келгенде елдің жағдайы біршама жақсарды. Ол сыртқы саясатта шеберлік танытып, Ресей мен Қытай арасындағы тепе-теңдікті сақтауға тырысты. Абылай хан тұсында Қазақ хандығы қайтадан күшейе бастады.

Хандық билік жүйесі
Ханның сайлануы – Қазақ хандарын ақсүйектер, билер мен сұлтандар құрылтайда сайлайтын.
Ханның міндеттері – Елдің ішкі тәртібін сақтау, сыртқы жаудан қорғау, көрші елдермен дипломатиялық байланыс орнату.
Билер мен сұлтандар – Ханға кеңес беретін негізгі тұлғалар. Олар сот істерін жүргізіп, халық арасындағы мәселелерді шешіп отырды.

Керей хан (1428-1473)
Билік еткен уақыты: 1465-1473 жж.
Керей хан – Қазақ хандығының алғашқы хандарының бірі. Ол Әз Жәнібектің немере ағасы және Қазақ хандығының негізін қалаған екі тұлғаның бірі. 1465 жылы Жетісу өңірінде Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілқайыр ханның үстемдігіне қарсы шығып, өз ұлыстарымен Шу мен Талас өзендерінің бойына көшіп келеді. Осылайша, Қазақ хандығының іргетасы қаланады. Керей хан алғашқы қазақ ханы болып сайланады. Ол елдің ішкі тұрақтылығы мен сыртқы қауіпсіздігін нығайтуға көп еңбек сіңірген.

Жәнібек хан (1430-1480)
Билік еткен уақыты: 1473-1480 жж.
Жәнібек хан – Керей ханнан кейінгі Қазақ хандығының билеушісі. Ол Жошы ханның тікелей ұрпағы, Орыс ханның шөбересі. Жәнібек ханның тұсында Қазақ хандығының аумағы кеңейіп, халық саны көбейе бастады. Оның басқару кезеңінде көрші елдермен саяси және сауда қатынастары жақсарып, мемлекеттің негізі беки түсті. Жәнібек хан әділдігі мен парасаттылығы үшін халық арасында ерекше құрметке ие болған.

Қасым хан (1445-1521)
Билік еткен уақыты: 1511-1521 жж.
Қасым хан – Қазақ хандығының қуатын арттырған ұлы хан. Ол Жәнібек ханның ұлы. Қасым хан тұсында Қазақ хандығының аумағы бұрын-соңды болмаған деңгейге дейін ұлғайып, елдің халқы бір миллионға жетті. Қасым хан өз заңдар жинағын шығарып, оны «Қасым ханның қасқа жолы» деп атады. Бұл заңдар жиынтығы мемлекетті басқарудың негізгі құралына айналды. Оның тұсында Қазақ хандығы көрші елдермен дипломатиялық қатынас орнатып, халықаралық деңгейде мойындалды.

Хақназар хан (1515-1580)
Билік еткен уақыты: 1538-1580 жж.
Хақназар хан – Қасым ханның ұлы. Ол өз кезеңінде Қазақ хандығын қайта күшейтіп, елдің аумақтық тұтастығын қалпына келтірді. Хақназар хан Орта Азиядағы күрделі саяси жағдайды тиімді пайдаланып, көрші елдермен бейбіт қатынас орнатты. Оның саясаты нәтижесінде Қазақ хандығының шекарасы нығайып, экономикалық жағдайы жақсарды.

Тәуекел хан (1560-1598)
Билік еткен уақыты: 1582-1598 жж.
Тәуекел хан – Хақназар ханның туысы. Ол хандықтың аумағын кеңейтіп, Мәуреннахрға бірнеше жорық жасады. 1598 жылы Тәуекел хан Ташкент, Самарқанд және Бұхара қалаларын бағындырды. Алайда Бұхара шайқасында алған жарақатынан қайтыс болды. Оның батырлығы мен қайсарлығы халық жадында сақталған.

Есім хан (1558-1628)
Билік еткен уақыты: 1598-1628 жж.
Есім хан «Есім ханның ескі жолы» деп аталатын заңдар жинағымен танымал. Ол мемлекеттің ішкі бірлігін сақтау және халықтың тұрмысын жақсарту жолында еңбек етті. Есім ханның тұсында Қазақ хандығының беделі артып, ел ішіндегі саяси тұрақтылық қалпына келді.

Тәуке хан (1645-1718)
Билік еткен уақыты: 1680-1718 жж.
Тәуке хан – Қазақ хандығының ең көрнекті билеушілерінің бірі. Ол «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасап, мемлекетті басқару жүйесін жетілдірді. Тәуке ханның тұсында үш жүздің билері Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би арқылы елде тәртіп пен әділет орнады. Оның дипломатиялық шеберлігі Қазақ хандығын сыртқы жаулардан қорғауға көмектесті.