Ана тілінде ғылыми терминологиямен айналысқан қазақ ғалымы

Ана тілінде ғылыми терминологиямен айналысқан қазақ ғалымы

Аңдатпа
Бұл мақала Халел Досмұхамедұлы туралы. Ол – қазақ қоғам қайраткері және этнограф, жазушы, тарихшы, зерттеуші, ағартушы болған адам. Халел Досмұхамедұлы «Қазақ» газеті және басқа басылымдарда қарапайым, қолжетімді тілінде әрбір ауруға, терапия және алдын алу іс - шараларын сипатын түсіндірді, жұқпалы ауруларды емдеу туралы мақалалар жазды. Халел Досмұхамедұлы алғаш рет қазақ тіліндегі ғылыми терминологиямен айналысқан отандық ғалым. Бұл салада ол қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар: «Табиғат ғылымы», «Жануарлар» (1925), «Адам денесі», «Оқушылар денсаулығы» (1925), «Зоология» (1926) жазды. Досмұхамедұлы қазақ тілі мен әдебиетінің дамуына үлкен үлес қосты.

Кілт сөздер
Қоғам, қайраткер, этнограф, жазушы, тарихшы, зерттеуші, ағартушы, медицина, әскери қызмет, дәрігер, «Қазақ» газеті, сталиндік құғын - сүргін саясаты.

Халел Досмұхамедұлы – қазақ қоғам қайраткері және этнограф, жазушы, тарихшы, зерттеуші, ағартушы. Оның қазақстандық медицинаға қосқан үлесі өте зор. Халел Досмұхамедұлы Орал әскери орта мектептің аяқталғаннан кейін, 1903 жылы Санкт - Петербург әскери - медициналық академиясына оқуға барады. Алты жыл ішінде ол дүниетанымын дамытты және өз болашақ өмірін таңдады. 1909 жылы Досмұхамедұлы алтын медальмен бұл жоғары оқу орын бітірген соң, ол Пермь. сосын Орал орыс - қазақ әскери батальонында әскери дәрігер ретінде жұмыс істей бастады.

Әскери қызметте жүргенде Х. Досмұхамедұлы қазақ халқына көптеген медициналық көмек қажет екенін түсінеді. Қарапайым халық алдын алу шараларын білмегендіктен көптеген жұқпалы аурулардан қайтыс болады. Оба – ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының ең басты қайғы - қасіреті. Ол табысты және уақтылы жергілікті халыққа медициналық көмек көрсетуге және аурулар мен індеттердің алдын алу үшін қажетті техникалық қызмет көрсету жұмыстарын жүргізу үшін әскери қызметтен кетуге рұқсат сұрайды.

1913 жылы Халел Досмұхамедұлы әскери қызметтен кетеді. Сол жылы Орал облысының Темір ауданында дәрігер болып жұмыс істей бастайды. 1920 жылға дейін ол эпидемиямен күресте белсенді жұмыс істеді. 1915 жылы Қазақстанның бірнеше облыстарында, әсіресе, батыста оба індеті басталды. Халел Досмұхамедұлы осы қауіпті аурумен күресуге үлкен үлес қосты. Ол оба және басқа да жұқпалы аурулар туралы, денсаулық сақтау және дәрі - дәрмек туралы бірқатар ғылыми мақалалар жазды.

Ол «Қазақ» газеті және басқа басылымдарда қарапайым, қолжетімді тілінде әрбір ауруға, терапия және алдын алу іс - шараларын сипатын түсіндірді, жұқпалы ауруларды емдеу туралы мақалалар жазды.

Досмұхамедов өз медицина - ғылыми мақалаларында емдеу әдістері, қазақ және орыс тілдерінде ұсынған: әр аурудың сипаттамаларын, емдеу әдістерін сипаттады, түрлі алдын алу шараларын ұсынды.

1920 жылы Халел Досмұхамедұлы Орталық Азия Университетінің Медицина факультетінде жұмыс жасайды, сонымен қатар Ташкенттегі Қазақ мұғалімдер институтында оқытушы және мектептің денсаулық сақтау қызметкері ретінде жұмыс істейді. Қазақстан басқару жөніндегі әскери революциялық комиссияның мүшесі болған́. 1921 жылы Қазақ республикалық комиссиясында жұмыс атқарған. Ол қазақ халқының педагогикалық жұмысына қатысты. Халел Досмұхамедұлының басшы лығымен және тікелей қатысуымен қазақ мектептері үшін бірқатар оқулықтар мен оқу - әдістемелік құралдар жасалды. Мектеп бағдарламалары жасалды, ғылыми әдіснама құрылды. Өзі жаратылыстану және педагогика саласында жұмыс жасады.

1922 жылдан бастап Досмұхамедұлы Түркістан территориясының Халық денсаулығы Комиссариатында белсенді жұмыс істейді, оба індетіне қарсы күрес жөніндегі орталық комиссияны басқарады, Қазақ КСР Халық комиссариатында медициналық - санитарлық - эпидемиологиялық жұмыстарды жүргізеді.

Денсаулық сақтау Халық Комиссариатында жұмыс істеген кезде ол қазақстандық медицина кадрларын даярлауға ерекше назар аударады. 1925 жылы Халел Досмұхамедұлы Қазақ мемлекеттік баспаханасының Шығыс бөлімшесінің меңгерушісі болып тағайындалады. 1926 жылы Орталық Азиядағы (Түркістан) Қазақстан Республикасының өкілі болып қызмет атқарады. 1926 жылы Орталық аймақтық институтқа енгізілген бірінші санатты ғалым ретінде аттестациядан өтеді. Сонымен қатар мемлекеттік баспа үйінің ғылыми - редакциялық бөлімін басқарады. Сондай - ақ, 1926 жылы Халық комиссариаты Жоғары педагогикалық институтының орынбасары, ректоры болып тағайындалды және педагогика курсын оқыды.

Арнайы комиссияның шешіміне сәйкес педагогика кафедрасының доценті атағы беріледі. Халел Досмұхамедұлы өзінің ана тілінде медицина және жаратылыстану бойынша оқулықтар мен танымал ғылыми кітаптар жазады: «Омыртқалы жануарлар туралы» (1927 ж.), «Ғылыми терминология туралы есеп» (1922), «Оба аурумен қалай күресуге болады» (1924) және т. б.

Қазіргі уақытта Досмұхамедұлының қазақ тіліндегі ғылыми терминология туралы ойлары өте маңызды. «Жануарлар» кітабында ол былай деп жазды: «Осы уақытқа дейін тіл құрылымы туралы кітабынан басқа, Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тіліндегі ғылым туралы кітаптары жоқ, өйткені бізде ғылыми кітаптар жазу мүмкіндігі болмады. Қазір қазақ тілін ғылыми ұғымдармен таныстыру өте қажет. Ғылыми әдебиеттерді өз ана тіліне аударғанда ең бастысы ғылымда қолданылатын терминдерді дұрыс және нақты аудару. Ғылым тілінде қазақ тілінде қолданылатын терминдердің адал, қол жетімді аудармасы өте қиын жұмыс. Дегенмен, мұндай эквиваленттердің іріктеуі өте қиын, қазіргі уақытта бұл өте қажет, өйткені ол барлық даму жолын көрсетеді» [1, 309].

Сондықтан, қазақ тіліндегі алғашқы ғылыми кітаптарды басып шығарғанда, менің ойымша, әдемі, мәнерлі сипаттама жасаудан гөрі терминдердің жақсы эквиваленттерін беру маңызды.

1926 жылдың наурызында Қазақ мемлекеттік университетінің проректоры болып тағайындалды. Ол Қазақ мемлекеттік университетінің үш факультеті мен оқу бағдарламаларын құруға арналған ұйымдастыру жоспарын дайындайды. 1928 жылдың шілде - қазан айларында Қазақ мемлекеттік университетінің проректоры болды. 1930 жылы Халел Досмұхамедұлы ҚазМУ - дың профессоры, Ғылым академиясының жергілікті тарих Орталық бюросының корреспондент - мүшесі, Қазақ ғылыми қоғамының мүшесі болып сайланды.

Сталиннің қуғын - сүргін саясаты Хәлел Досмұхамедұлына да жетеді. Ол Воронежге жеті жылға жер аударылады, сонда Воронеж гигиена және әлеуметтік денсаулық институтының бөлім меңгерушісі қызметін атқарады.

1938 жылдың маусым айында ол қайтадан қамауға алынады. 1939 жылдың сәуірінде Халел Досмұхамедұлы қайтыс болады. 1958 жылдың 28 қаңтарында Қазақ ССР Жоғарғы Соты Халел Досмұхамедұлын сталиндік Фемидасының құрбаны болғанын мойындап, оны ақтайды.

Халел Досмұхамедұлы алғаш рет қазақ тіліндегі ғылыми терминологиямен айналысқан отандық ғалым. Бұл салада ол қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар: «Табиғат ғылымы», «Жануарлар» (1925), «Адам денесі», «Оқушылар денсаулығы» (1925), «Зоология» (1926) жазды. Досмұхамедұлы қазақ тілі мен әдебиетінің дамуына үлкен үлес қосты.

Фонетикалық заңдар «Сингармонизм заңы қазақ тілінде» ғылымизерттеу жұмысын жазған (1924). «Қазақ халқының арасындағы оба туралы қалай күресуге болады» (1918 - 24) кітабын жариялады, сонымен қатар «Шернияз шешен» (1925), «Көкілташ медресесінің Бұхарада қалай құрастырылғаны туралы аңыз» (1927) және т. б.

Қазақ фольклорының теориялық мәселелеріне арналған «Қазақ халқының ауызша әдебиеті» атты эссе шығарған. Ол «Мұрат - ақындар сөздері» (1924), «Исатай - Махамбет» (1925), «Аламан» (1928) қазақ ауызша халық шығармаларының жинақтарын шығарды.

1993 жылғы 30 шілдеде Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің «Халел Досмұхамедұлын еске алу туралы» №661 қаулысы қабылданды. Мемориалдық тақталар орнатылды. Досмұхамедовтың ғылыми еңбектерінің екі томы жарыққа шықты. Атырау және Алматы қалаларының көшелері мен мектептеріне, Атырау мемлекеттік университетіне Халел Досмұхамедовтің аты берілді.

Пайдаланылған әдебиет:
1. Досмұхамедұлы Х. Еңбектері: Үшінші том. Жануарлар / Құраст. проф. Ғ. Әнес. - Алматы: Арыс, 2017

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ - Орыс Халықаралық Университетінің доценті,
тарих ғылымдарының кандидаты, Ақтөбе қаласы