12 желтоқсан Алашорда үкіметінің құрылған күні

Бүгін 12 желтоқсан Алашорда үкіметінің құрылған күні

Осыдан 106 жыл бұрын, 1917 жылы 12 желтоқсанда Орынбор қаласында өткен екінші жалпықазақ съезінде Алаш Орда үкіметінің құрылғаны жарияланды. Естеріңізге сала кетейік, Орынборда жалпықазақ съезі 5 - 13 желтоқсан аралығында өтті. Съезде бірінші баяндаманы Әлихан Бөкейханов жасады.

Оның баяндамасы туралы қаулыда Қазақ автономиясы, милиция және Ұлттық кеңес мәселелерін қарау үшін жеті адамнан тұратын комиссия құру туралы шешім қабылданды. Құрылған комиссия атынан Халел Ғаббасов автономия, полиция және Ұлттық кеңес туралы баяндама жасады.

Халел Ғаббасұлы ұлттық автономия үкіметінің құрамындағы халық жасақтары, Қазақ автономиясын құру туралы баяндамасын былай бастады: «Әркім өзін ойласа, ешкім ешкімге бағынбаса, азаматтық соғыс басталуы мүмкін. Мемлекеттің бүкіл аумағын анархия толқыны алып жатыр. Ол барлық үлкен қалалар мен шағын ауылдарға кірді. Қазақтар қоныстанғалы тұрған анархия адамдардың өміріне, мүлкіне, баспанасына қауіп төндіреді. Адамдар қорғаусыз қалды. Бұл қиын кезеңнен шығудың бірден - бір жолы – қазақ облыстары мен аймақтарында қуатты мемлекет құру. Қазақ аймақтарын анархия басып алса, қазақ халқының мүлде жойылып кету қаупі болуы мүмкін. Сондықтан келеңсіздіктердің алдын алу үшін халық әскерін – халықтық жасақ құру қажет».

Сонымен қатар, Халел Ғаббасұлы автономияны құрудағы Әлихан Бөкейхановтың рөлін ерекше атап өтіп, жаңа автономияны «Алаш» деп атауды ұсынды. 1917 жылы 12 желтоқсанда съезд делегаттары талқылаудан кейін уақытша ұлттық кеңес – Алаш Ордусын құрады. Көпшілік дауыспен Алаш Орда үкіметінің төрағасы болып Әлихан Бөкейханов сайланды.

Бұл туралы кейін Әлімхан Ермеков «Сарыарқа» газетінің 1918 жылғы 22 қаңтардағы No28 санында былай деп жазды. «12 желтоқсанда түскі астан кейін сағат 3 - те «Алаш» деп аталатын автономия дүниеге келді. Бүкіл қазақтың үкіметі құрылып, Алаш туы көтерілді. Бұрын бай ауылдарда топтасып, шашырап кеткен қырғыз - қазақтар өз ауылына жиналды. Отаны жоқ халық атамекенін тапты» деген.

Алаш қозғалысының өкілдері, олардың жақтастары ұлы гуманитарлық миссияны жүзеге асырған екен. Сталинизм жағдайында ұзақ уақытқа созылған тыйымдарға, олардың мұрасының бір бөлігін жоғалтқанына қарамастан, Алаш қозғалысының арқасында ХХ ғасырда қазақ қоғамының бұрын - соңды болмаған мәдени прогресінің көптеген негіздерін құрды және нығайтты.
Алаш қайраткерлері Қазақстанның және қазақ халқының нағыз патриоттары болды, сондықтан Кеңес үкіметі оларды 1937 - 1938 жж. саяси қуғын - сүргінге ұшыратты. Олар қазақ халқының ұлттық - мемлекеттік мүдделерін жүзеге асыру үшін өз өмірлерін құрбан етуге дайын нағыз мемлекет қайраткерлері еді. Осыдан кейін «Алаш Орда» автономиясы өз жұмысын бастады.
1917 жылы 20 желтоқсанда Әлихан Бөкейханов Сібір өлкелік кеңесіне жеделхат жолдап, онда Алаш автономиясы мен Алаш Орда уақытша үкіметінің құрылғанын хабарлады. Алаш қозғалысы қайраткерлерінің ортақ мақсаты ұлттық тәуелсіздікке қол жеткізу, қазақ қоғамын жаңғырту, халықты заманға бейімдеу болғаны белгілі. «Алаш Орда» автономиясының мемлекеттік идеялары әрқашан өзекті болып қала береді, олар тәуелсіз Қазақстан жыл сайын 16 желтоқсанда атап өтетін Тәуелсіздік күнімен байланысты.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс халықаралық университетінің доценті