КСРО - да концлагерьлер қалай құрылды

КСРО - да концлагерьлер қалай құрылды

1919 жылы 15 сәуірде «Известия» Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің «Мәжбүрлі еңбекпен түзеу лагерлері туралы» қаулысын жариялады. Осылайша, Кеңестік Ресейде мәжбүрлі еңбекпен түзеу лагерлері ресми түрде құрылды, олар мәжбүрлі еңбекпен түзеу лагерлері жүйесінің бастаушылары болды.
1917 жылы қарашада Халық Комиссарлар Кеңесі ескі сот жүйесін жойды. Контрреволюциялық күштермен күресу үшін заңмен емес, «революциялық ар - ождан мен революциялық құқықтық сананы» басшылыққа ала отырып, мыңдаған адамдардың тағдырын шешетін революциялық трибуналдар мен Бүкілресейлік төтенше комиссия құрылды. Пенитенциарлық (лат. poenitentia – өкіну) жүйесі тез арада репрессиялық жүйемен (лат. repressio – басып тастау) ауыстырылды.
Бүгінгі таңда жаппай қуғын - сүргіндер негізінен И. Сталинмен байланыстырады, бірақ олардың бастауы 1918 жылы В. Лениннен басталды, ол террорды ақтап қана қоймай, оны пролетариат диктатурасына апаратын бірден - бір мүмкін жол деп санады: Таңдамалы сенімді адамдардан күшейтілген күзет ұйымдастыру, кулактарға, діни қызметкерлерге және ақ гвардияшыларға қарсы аяусыз жаппай террор жүргізу қажет; күмәнділер қала сыртындағы концлагерьге қамалды.
Алғашқы концлагерьлер негізінен қалаларда пайда болды. 1918 жылы наурызда Брест - Литовск шартына қол қойылғаннан кейін бұрынғы тұтқын лагерлері концлагерьге айналдырылды. Олардың құрамында биліктің саяси қарсыластары, ақ қозғалысының қатысушылары мен жақтастары, сондай - ақ шетелдік әскери тұтқындар болды.
1919 жылы ақпанда ЧК төрағасы Ф. Дзержинский тұтқындардың еңбегін пайдалану қажеттілігін теориялық тұрғыдан негіздеді: сондықтан мен бұл концлагерьлерді тұтқынға алынғандардың еңбегін пайдалану үшін, жұмыссыз жүрген мырзалар үшін, белгілі бір мәжбүрлеусіз жұмыс істей алмайтындар үшін қалдыруды ұсынамын немесе кеңестік мекемелерді алсақ, онда мұндай шара қолдануды ұсынамын. Бұл жерде себепке жосықсыз қатынас жасағаны үшін, немқұрайлылығы үшін, кешігіп келгені үшін және т. б. Бұл шара арқылы біз өз жұмысшыларымызды да тарта аламыз. Осылайша, еңбек мектебін құру ұсынылып отыр.
«Концлагерь» термині ресми түрде 1929 жылға дейін, Саяси Бюро отырысында оның атауы «түзету - еңбек лагері» болып өзгертілгенге дейін қолданылды. Бірақ 1930 жылдардың ортасына дейін ескі атау жиі кездесті. 1919 жылдың аяғында елде 21 лагерь, ал 1921 жылдың аяғында 122 лагерь ашылды.
РКФСР құрамында 52 губерния мен облыс болғанын ескерсек, таралу біркелкі болмаса да, орта есеппен бір облысқа екі лагерь болды. Бір ғана Мәскеудің өзінде 1919 жылдан 1922 жылға дейін 53 қамау орны болса, оның 12 лагерь болды. Ең алдымен, бұрынғы православиелік ғибадатханалар лагерьлерге айналды - алғашқы тұтқындарды Новопасский, Шомылдыру рәсімін жасаушы Иоанн, содан кейін Андрониковский қабылдады.
Концлагерьде тұтқынға алудың себептері мүлдем басқаша болуы мүмкін: «контрреволюциядан» қоғамдық көлікте заңсыз жүруге дейін. Түрме мерзімі бірнеше айдан «әлемдік революцияның жеңісіне» дейін өзгерді. Көп ұзамай кеңес басшылығы лагерь жүйесін өзін - өзі қамтамасыз ететін, немесе жақсырақ, тиімді етуді мақсат етті. Бірақ қанша күш салғанымен лагерь жүйесі әуел бастан тиімсіз болды.
Азамат соғысының соңына қарай лагерьлер бірінен соң бірі жабыла бастайды. 1922 жылы олар таратылды немесе түрмелер мен колонияларға айналды. Тұтқындардың кейбірі – қылмыскерлер, ұрылар, жезөкшелер жұмыстан шығарылды. Саяси себептерге байланысты тұтқындар СЛОН - мен кездесуге тағайындалды - чекистер үшін адамның қадір - қасиетін қорлау мен қорлаудың қатыгездік тәжірибесін шыңдайтын алғашқы орын.
1923 жылы қазанда КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі Соловецкий арнайы мақсаттағы мәжбүрлі еңбек лагерін (СЛОН) ұйымдастыру туралы қаулы қабылдады. Одан кейін лагерьлерден большевиктердің өздері, партия мен мемлекет басшылары, олардың отбасы мүшелері өтеді.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс халықаралық университетінің доценті