Бірінші Президент

Тақырыбы: Бірінші Президент.

Орындаған Ақболат Гүлдана
Тобы: ПМНО - 31
Қабылдаған: Бакирова Индира Дархановна

Тезис. Бұл мақаланың мақсаты – Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің тәуелсіз Қазақстанның құрылуы мен қалыптасуындағы рөлін, идеяларын, болашағын ашу. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өмірінің парақтары қарастырылды. Мемлекеттің жетістіктеріндегі мемлекет басшысының феноменальды рөлі айқындалды. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі аз ғана уақыт ішінде әлем картасында танылатын мемлекетке айналуы – оның көшбасшысы, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың дәуір ерекшелігін сезініп, өткенді түсіне білуінің, болашақты болжай білуінің жемісі.
Бұл мақаланың мақсаты – Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің тәуелсіз Қазақстанның дамуындағы рөлін, идеяларын, перспективаларын ашу. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өмір жолын қарастырады. Мемлекеттің феноменальды жетістіктеріндегі Мемлекет басшысының рөлін кеңейтеді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі аз ғана уақыт ішінде әлем картасында мемлекетке таныла бастағаны – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың дәуірді ерекше сезініп, өткенді ұғынып, болашақты болжаған қабілетінің жемісі.
Түйінді сөздер: Көшбасшы. Тұлға. Жетекші. Президент.
Тұлғаның тарихтағы рөлі туралы екі көзқарас белгілі. Кейбіреулер бұл рөл екінші дәрежелі деп санайды. Тарихтың өзі белгілі бір даму кезеңдерінде жеке тұлғаларды алға жылжытады. Тағы бір көзқарас, тарихи процестерді қалыптастыратын тұлға. Қалай болғанда да, өркениет оның бағытына әсер еткен адамдарсыз мүмкін болмас еді. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі аз ғана уақыт ішінде әлем картасында танылатын мемлекетке айналуы – оның көшбасшысы, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың дәуір ерекшелігін сезініп, өткенді түсіне білуінің, болашақты болжай білуінің жемісі. Бұл – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевпен қайсыбір дәрежеде байланыста болған, оның қызметімен таныс әр адамның ортақ пікірі. Оның көрнекті тарихи тұлға екенін бәрі келіседі. Жалпы, тарихтағы тұлға көп жағынан көшбасшының тарихы болып табылады. БҰҰ - ның Қазақстандағы тұрақты үйлестірушісі Хаолян Шу әлеуметтік прогрестің адам факторына дәл осылай қарайды. «Жақсы басшы дегеніміз не?» – деп сұрақ қояды. Көшбасшыда кемінде үш қасиет болуы керек. Оның айқын көзқарасы және барлық қиындықтарға қарамастан оны жүзеге асыра алатын қабілеті болуы керек. Бұл аспектіде Хаолян Шудың пікірінше, Қазақстанның аймақтағы бейбітшілік пен қауіпсіздік идеялары
Бір және ядросыз әлем үшін жалпы мойындау мен құрметке ие болды. Республиканың ядролық қарудан бас тартуы және төртінші ірі ядролық арсеналды өз тәуелсіздігінің басында жою фактісі оған ядросыз әлемді қорғауға моральдық құқық берді. «Құштарлықтың» екінші қасиеті – эмпатияға ие болу. Көшбасшы адамдарға жанашырлық танытып, жанашыр болуы керек. Ал басшының үшінші қасиеті – өзі де, ұжымы да, адамдары да нәтижеге жете білуі керек.
Қазақстан таңғажайып нәтижелерге қол жеткізді
Он жыл бұрын бұл ел Дүниежүзілік экономикалық форумның бәсекеге қабілеттілік индексінде мүлдем көрсетілмеген. Бүгінде ол 56 - шы орында тұр. Осыдан он жыл бұрын республиканың жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімі 1425 долларды құраған. Аналитикалық мәліметтерге сүйенсек, бүгінде бұл көрсеткіш 7000 - ға жетіп отыр. Бұл нәтижелер Қазақстан басшысының көрегендігінің, жүйелілігі мен табандылығының арқасында мүмкін болды. Дүниежүзілік қоғамдастық Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты әлдеқашан тарихи тұлғалар галактикасына жатқызады. Бұл тек республиканың әлеуметтік - экономикалық жетістіктерінің арқасында ғана емес. Президент тәуелсіз Қазақстанды, мемлекеттің жаңа тарихи үлгісін, демек, жаңа әлеуметтік - экономикалық жүйені бейнелейді.
Нұрсұлтан өз сыныбында ғана емес, сонымен қатар алғашқы оқушылардың бірі болып қала отырып, ынтамен, қызығушылықпен оқыды.
Жас Нұрсұлтанның ашкөздік құмарлығын біле тұра, туыстары әкелген қолына тиген кітаптардың бәрін оқуға кірісті. Оның жан дүниесінде дәстүрлі халықтық және жаңа индустриялық дүниетанымдар органикалық түрде қатар өмір сүрді. Жас Нұрсұлтанның балалық шағы мен жастық шағы қысқа болды. 18 жасында, орта мектепті бітіргенде Нұрсұлтан өз қатарластарының арасында білімділігімен, дүниетанымы кеңдігімен көзге түсті. Үздіксіз жұмыс және тұрақты спортпен шұғылдану оны физикалық тұрғыдан күшті етті, ол құрдастарынан айтарлықтай үлкен көрінді. Бірақ оны ерекшелендіретін басты нәрсе - шешімдер мен әрекеттердегі тәуелсіздік және көшбасшылыққа үнемі ұмтылу. Ол танысудың алғашқы минуттарынан - ақ құрдастарымен қарым - қатынас орнатуды білді, «басшы» және әлеуметтік ұйымдастырушы болды. Ол әзілдегенді жақсы көретін, жақсы ән айтқан, адамдарды өзіне тартып, тез компанияның рухына айналды. Сонымен бірге оған тән тағы бір ерекшелік – прагматизм көрініс берді. Теміртаудағы металлургиялық зауыттың үлкен құрылысына комсомолдық жұмысқа қабылданғанын білген Нұрсұлтан металлург болуды ұйғарды. Нұрсұлтан тез әрі нық тұрып, ата - анасына, туған - туыстарына қаржылай көмектескісі келді. Өйткені, ол үйдің тұңғышы еді. Жас Назарбаев сол жерде үлкен құрылыс алаңында жаңа үлкен өмір басталып, жеке тұлғаның кең келешегі ашылып жатқанын интуитивті түрде сезінді. Ол өз өмірін, болашақ тағдырын өзі құруға бел буды. Теміртауға келген соң болашақ металлург ретінде одан да әрі – Украинаға оқуға, Днепродзержинск қаласындағы Днепровский металлургиялық комбинатының жанындағы кәсіптік - техникалық училищеге жіберілді. Нұрсұлтанды домна пешінің жұмысшылары тобына қосты, онда дене бітімі дамыған жас жігіттер іріктелді. Дегенмен, жас Назарбаев бұлшық еттерінің мықтылығын, мінезін спортта, күрес алаңдарында дәлелдеді. Днепродзержинскідегі бір жарым жыл оқу тез зымырап өтті. 1959 жылы Н. Назарбаев Бүкілодақтық кәсіподақтар орталық кеңесінің (КСБКК) байқауында жеңімпаз атанды. Сөйтіп, мектеп бітіргенше металлургтің қиын ғылымын игеріп қана қоймай, күрестен Украинаның спорт шебері атанды. Табандылық пен табандылық оған таңдаған мамандығы бойынша барлық оқу пәндерін өте жақсы бағамен меңгеруге мүмкіндік берді. Сондай - ақ қосулы 1959 жылы Н. Назарбаев Бүкілодақтық кәсіподақтар орталық кеңесінің (КСБКК) байқауында жеңімпаз атанды. Сөйтіп, мектеп бітіргенше металлургтің қиын ғылымын игеріп қана қоймай, күрестен Украинаның спорт шебері атанды. Табандылық пен табандылық оған таңдаған мамандығы бойынша барлық оқу пәндерін өте жақсы бағамен меңгеруге мүмкіндік берді. Сондай - ақ қосулы 1959 жылы Н. Назарбаев Бүкілодақтық кәсіподақтар орталық кеңесінің (КСБКК) байқауында жеңімпаз атанды. Сөйтіп, мектеп бітіргенше металлургтің қиын ғылымын игеріп қана қоймай, күрестен Украинаның спорт шебері атанды. Табандылық пен табандылық оған таңдаған мамандығы бойынша барлық оқу пәндерін өте жақсы бағамен меңгеруге мүмкіндік берді.
Домна пешінің сегізінші разрядты екінші пеші». Оның Теміртауға оралуымен Нұрсұлтан Назарбаевтың өмірбаянында «жалынды» кезең басталды. 1960 жылы 3 шілдеде бүкіл Орта Азия мен Қазақстанда бірінші және содан кейін ғана домна пеші іске қосылды. Бұл дата Қазақстан Магниткасы – Қарағанды металлургиялық комбинатының туған күні болды. Тәжірибелі шеберлермен бірге жас металлург Назарбаев қазақстандық тұңғыш шойынды балқытуға қатысты. Қарметте тағы бірнеше туыстас мамандықтарды игерді: құю машиналарының шойын машинисі, домна пешінің машинисі, диспетчер, домна цехында газ операторы болып жұмыс істеді. Жұмыс өте ауыр болды, кейбіреулері қатты ыстық пен кернеуден есінен танып, мұрнынан қан кетті. Көбі шыдай алмай кетіп қалды.
. Жиырма жасар Нұрсұлтан өзінің қомақты жалақысының жартысын әкесіне жіберіпті, ол ақшаны кішкентай балаларға ұқыпты жұмсады. Қазақтың озық жұмысшысы, комсомолы ретінде Назарбаев комсомол съездеріне, жастар фестиваліне жиі жіберілетін. Ол танымал болды, Назарбаев өндірісінің жетекшісінің суреті орталық баспасөзде де пайда болды. Жас металлург жұмыстағы әріптестерінің арасында үлкен құрмет пен беделге ие болды, сондықтан партия қатарына өткеннен кейін ол көп ұзамай цехтың мүшесі болды. Назарбаев Н. Ә. Қарағанды политехникалық институтында 3 жыл оқыды, содан кейін Теміртауда жаңадан ұйымдастырылған Қарағанды металлургиялық комбинатының «ВТУЗ зауыты» мекемесіне ауыстырылды, оны инженер - металлург дипломымен бітірді. Нұрсұлтан Назарбаевтың алдында жаңа перспективалар ашылды. Әрдайым басшы болуға ұмтылысы, жұртты баурап алып, жетелеу қабілеті байқалып, бағаланды. 1969 жылдан бастап Теміртаудағы партиялық - комсомолдық жұмысқа ауысуға келісімін береді. Басында ол бұл ұсынысты қабылдағысы келмеді - ол жалақының айтарлықтай жоғалуы мен «ыстық тәжірибенің» үзілуіне ренжіді. Бірақ қатаң партиялық тәртіп міндетті. Ал оның металлург достары жетекші еңбегі үшін батасын берді. Біраз уақыттан кейін ол осы маңызды іске араласты. Адамдардың ортасында өмір сүру, олардың қызығуы мен хоббиі, олардың іс - әрекетіне бағыт - бағдар беріп, ұйымдастыру қашанда Назарбаевтың қанында бар екені белгілі болды. Кейінірек онымен бірге жұмыс істеген көптеген адамдар оның адамдар мен олардың өміріндегі оқиғалар туралы таңғажайып есте сақтау қабілетін, оның үнемі бәрін түсінуге және білуге деген ұмтылысын қайта - қайта атап өтті. мәселенің түбіне жету, мұқият тыңдау және әңгімелесушіні түсіну. Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі еске алғандай, оның асқақ амбициялары болған жоқ, ол басшылық қызметке аса құмарлықты сезінбеді. Бірақ жас кезінен «орта шаруалар» қатарында қалуға мүмкіндік бермейтін өзін - өзі бағалау сезімі, әрқашан бірінші болу әдеті қалыптасты. Көшбасшы және ұйымдастырушы ретінде ол бірте - бірте әртүрлі адамдармен қарым - қатынас жасау тәжірибесін жинады.
- цех басшыларынан бастап министрлерге дейін.
Оның 1972 жылы туған жері Қарағанды металлургия комбинатының партия комитетінің хатшысы болып тағайындалуы бетбұрыс болды. Тіпті, ол Қазақстандағы 30 мың адамды жұмыспен қамтыған алпауыт кәсіпорында зауыт директорынан кейінгі екінші адам болды. Бұл үлкен жауапкершілік еді, оның салмағын ол көп ұзамай толық сезінді. Маған тек партиялық істермен ғана емес, өндіріс, өндіріс жоспарлары, жөндеу - құрылыс мәселелері, кәсіпорынды, шаруашылықты, тұрғын үйді, мәдени - тұрмыстық, отбасылық мәселелерді шешуге тура келді. Зауыттағы кемшіліктерді жасырмай, олармен күресті. Соның нәтижесінде комбайнда жағдай жақсарып, Теміртаудың құнын өтеп, асылдандырды.
Нұрсұлтан Әбішұлы халықтың игілігі үшін жұмыс істеді, сондықтан ол әрқашан қолдау көрсететініне сенімді болды. Металлургтермен бірге аптап ыстыққа көтерілді, кеншілермен бірге адиттерге түсті. Сондықтан Назарбаев жоғары орындарға қорықпай кіріп, сонда да әділдік іздеп «жатыр ақиқатын кесіп» кетті. Ол шектен шыққан сыншы емес еді, ол әрқашан мәселелерді шешудің ақылға қонымды жолдарын бірден ұсынып, дәлелдермен сендірді. Сондықтан олар оны мұқият тыңдады, жиі келісті. Басшы Н. Назарбаевтың өкілеттігі

жоғары болды, ең алдымен, өйткені өзі жұмыс істейтін «төменнен» көтерілді, барлық мәселелермен «іштен» таныс болды. Сонымен бірге ол стратегиялық қабілетті, болашаққа және барлық жаңалыққа қызығушылықты сезінді. Елімізде мұндай тәжірибелі, жігерлі кадрлардың қажеттілігі өте зор еді. Сондықтан 1977 жылдың өзінде Қарағанды облыстық партия комитетінің хатшысы, кейін екінші хатшысы болды. 1979 жылы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы болды. 1984 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы – КСРО - дағы одақтық республиканың ең жас, 44 жастағы премьер - министрі болды. Бірақ, салыстырмалы жастығына қарамастан, ол әбден жетілген мемлекет және саясат қайраткері болды. Ол өзінің жаңа қызметінің биігінен туған республикасының дамуында орын алған бұрмалаушылықтардың ауқымы мен қасіретін толық түсіне білді. Ол көріп тұр, Қазақстанның Одақ экономикасының орасан зор шикізат қосымшасына айналғаны. Қазақстанға халық тұтынатын тауарлардың алпыс пайызы басқа республикалардан әкелінетіні, қазақстандықтардың ең өзекті қажеттіліктері әлі де шикізатты игеру үшін әкелінетіні. 1989 жылдың көктемінде КСРО - да тұңғыш рет мемлекеттік биліктің жоғары органына балама сайлау өтті. 1989 жылы маусымда Мәскеуде КСРО халық депутаттарының бірінші съезі өтті, онда реформалар қажеттілігі, идеология мен экономика мәселелері қызу талқыланды. Халық депутаттарының съезі аяқталғаннан кейін Геннадий Колбин Мәскеуге жұмысқа ауыстырылды. 1989 жылы 22 маусымда Қазақ КСР КП ОК бірінші хатшылыққа Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты сайлады: пленумға қатысқан 158 адамнан Қазақстанға халық тұтынатын тауарлардың алпыс пайызы басқа республикалардан әкелінетіні, қазақстандықтардың ең өзекті қажеттіліктері әлі де шикізатты игеру үшін әкелінетіні. 1989 жылдың көктемінде КСРО - да тұңғыш рет мемлекеттік биліктің жоғары органына балама сайлау өтті. 1989 жылы маусымда Мәскеуде КСРО халық депутаттарының бірінші съезі өтті, онда реформалар қажеттілігі, идеология мен экономика мәселелері қызу талқыланды. Халық депутаттарының съезі аяқталғаннан кейін Геннадий Колбин Мәскеуге жұмысқа ауыстырылды. 1989 жылы 22 маусымда Қазақ КСР КП ОК бірінші хатшылыққа Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты сайлады: пленумға қатысқан 158 адамнан Қазақстанға халық тұтынатын тауарлардың алпыс пайызы басқа республикалардан әкелінетіні, қазақстандықтардың ең өзекті қажеттіліктері әлі де шикізатты игеру үшін әкелінетіні. 1989 жылдың көктемінде КСРО - да тұңғыш рет мемлекеттік биліктің жоғары органына балама сайлау өтті. 1989 жылы маусымда Мәскеуде КСРО халық депутаттарының бірінші съезі өтті, онда реформалар қажеттілігі, идеология мен экономика мәселелері қызу талқыланды. Халық депутаттарының съезі аяқталғаннан кейін Геннадий Колбин Мәскеуге жұмысқа ауыстырылды. 1989 жылы 22 маусымда Қазақ КСР КП ОК бірінші хатшылыққа Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты сайлады: пленумға қатысқан 158 адамнан 1989 жылдың көктемінде КСРО - да тұңғыш рет мемлекеттік биліктің жоғары органына балама сайлау өтті. 1989 жылы маусымда Мәскеуде КСРО халық депутаттарының бірінші съезі өтті, онда реформалар қажеттілігі, идеология мен экономика мәселелері қызу талқыланды. Халық депутаттарының съезі аяқталғаннан кейін Геннадий Колбин Мәскеуге жұмысқа ауыстырылды. 1989 жылы 22 маусымда Қазақ КСР КП ОК бірінші хатшылыққа Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты сайлады: пленумға қатысқан 158 адамнан 1989 жылдың көктемінде КСРО - да тұңғыш рет мемлекеттік биліктің жоғары органына балама сайлау өтті. 1989 жылы маусымда Мәскеуде КСРО халық депутаттарының бірінші съезі өтті, онда реформалар қажеттілігі, идеология мен экономика мәселелері қызу талқыланды. Халық депутаттарының съезі аяқталғаннан кейін Геннадий Колбин Мәскеуге жұмысқа ауыстырылды.
1991 жылы 1 желтоқсанда республикада тұңғыш жалпыхалықтық президент сайлауы өтті, оның барысында Назарбаев өз сайлаушыларының абсолютті қолдауына ие болды.
1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР - ін Қазақстан Республикасы деп қайта атау туралы заң қабылдап, Қазақстан Президентін ұлықтау рәсімін өткізді.
1991 жылы 16 желтоқсанда республиканың мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды. Жоғарғы Кеңес қабылдаған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңда Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде бүкіл аумақта толық билікке ие, өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес айқындап, жүргізетіні жарияланған. Бұрынғы Қазақ КСР территориясы жаңадан тәуелсіздік алған мемлекеттің аумағы деп танылып, бөлінбейтін және қол сұғылмайтын жері деп жарияланды. Барлық ұлттардың азаматтары бұдан былай мемлекеттік билік ерік - жігеріне негізделген біртұтас Қазақстан халқын құрады [1].
Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасының Президенті болды. Тәуелсіз Қазақстанның жаңа дәуірі басталады.
Н. Назарбаев Еуропалық Одақ елдерімен байланыс орнатуды республиканың әлемдік нарыққа шығу шарттарының бірі ретінде қарастырды. 1991 жылдың қазан - қараша айларындағы Ұлыбританияға ресми сапарының қорытындыларына тоқталған Н. Назарбаев: «Менің міндетім.
халықаралық қауымдастықты Қазақстанның қолындағы орасан зор мүмкіндіктермен таныстыру. Біз пайдалы бизнеске дайынбыз және қазірдің өзінде өте үлкен келісімшарттарға қол қоюды бастадық».
Ұлыбританияның бұрынғы премьер - министрі Маргарет Тэтчер Н. Назарбаевтың қызметін жоғары бағалады: оның пікірінше, қазір әлемде 5 - 6 ірі және өте ықпалды саясаткер бар, олардың ішінде Н. Назарбаев бар. «Мен оған шынымен сенемін, - деді Маргарет Тэтчер, - мен оның Қазақстандағы барлық істерімен келісемін» [2].
Осы кезде Н. Ә. Назарбаев Германия мен Францияның саяси және іскер топтарымен байланыс орнатып отырды.
Н. Назарбаев үшін 1991 жылдың қыркүйегінде нарықтық қатынастар саласындағы ең ірі әлемдік билік орындарының бірі Ли Куан Юдың Қазақстанға сапары үлкен маңызға ие болды. Қазақ КСР Президенті Сингапур Республикасының Аға Министрін өзі шақырды: « Сингапур Республикасы экономикасының қарқынды өсуі және оның әлемдік нарыққа интеграциялану тәжірибесі Қазақстанның реформаторлық ұлттық экономикасы үшін өте пайдалы. Бұл туралы жан - жақты ақпаратты бірінші қолмен алу әлдеқайда құнды, - деп атап өтті Н. Назарбаев, - Сингапурдағы экономикалық серпілістің бастауында тұрған әлемге әйгілі маманнан» [3]. Сыртқы саясаттың құрылымын құра отырып, Президент Н. Ә. Назарбаев әлемнің барлық мемлекеттерімен қарым - қатынастарды құруда теңгерімді, идеологиясыздандырылған тәсілдерді ұстанатынын батыл мәлімдеді. Н. Назарбаевтың алғашқы сыртқы саяси бастамалары, Елбасының ерен еңбегінің арқасында еліміздің халықаралық беделі нығая түсті. Қазақстан қазіргі кезеңде еуразиялық кеңістіктегі ірі өңірлік держава мәртебесіне ие, халықаралық қатынастар жүйесінде белсенді рөл атқарады және лайықты орын алды.
Мемлекет басшысының бастамасымен Қазақстанда және әлемде дәстүрлі діндер, өркениеттер мен мәдениеттер диалогы дамып келеді. Нұрсұлтан Назарбаев – дәуір адамы. Мемлекет басшысының ең басты қадір - қасиеті мен кредосы – оның кәсіби қабілеті мен іргелі іргелі реформалар мен қайта құруларды қисынды қорытындыға жеткізе алатын шеберлігі. Президентте саясаткерге тән ерекше қасиет бар: сұхбаттасушыны тыңдай білу және әлемдегі барлық жаңалықты бойына сіңіре білу, сонымен бірге әрбір азамат пен адамға өз көзқарасы мен көзқарасын жеткізу. Қазақстан азаматтары үшін еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың заманымыздың реформаторы және саяси көшбасшысы ретіндегі тұлғасы мен сан қырлы қызметінің ауқымы мен тереңдігі айқын. Ол Қазақстан және әлем тарихына әлемдік деңгейдегі ең беделді де кемеңгер мемлекет қайраткері және ХХІ ғасырдың көрнекті ғалымы және ойшылы ретінде заңды түрде енді.

Әдебиеттер тізімі:
1. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж. 16 - мамыр - 12 б.
2. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж. 16 - мамыр - 13 б.
3. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж. 16 - мамыр - 14 б.
4. Назарбаев Н. Ә. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары. Алматы: Юрист – 2004 – 44 б.
5. Тоқаев Қ. Қ. Қазақстан Республикасының дипломатииясы. Алматы: ҒӨПбк «Қайнар»- 2002 - 52 б.
6. Назарбаев Н. Ә. Сыртқы саясат және ұлттық қауіпсіздік саласының стратегиясы. //Егеменді Қазақстан, 1992 ж, 16 мамыр – 12 б.
7. Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар жүйесіндегі Қазақстанның орны мен ролі.//Ақиқат, 1998. №2 – 31 б.
8. Назарбаев Н. Ә. Ұлттық қауіпсіздік жүйесі және әскери доктрина. Алматы, 1992 – 11 б.