1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды

1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды

1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды. 1991 жылы тамызда Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитеттің көтерілісі КСРО - ның ыдырауына әкелді. Қазан айының соңына қарай КСРО - ның көптеген республикалары – Литва, Латвия, Эстония, Грузия – өз тәуелсіздіктерін жариялап, КСРО - дан шыққандарын жариялады.
Горбачев бастаған Одақтық орталықтың беделі күннен - күнге әлсіреп, бұрынғы КСРО территориясында саяси шиеленіс күшейе түсті. 1991 жылдың желтоқсан айының бірінші жартысында үш республика – Ресей, Украина және Беларусь басшылары Минск маңындағы Беловеж орманында 1922 жылғы КСРО шартын жоюға және бұрынғы үш Кеңес Одағынан славяндық бірігуді құруға бағытталған келіссөздер жүргізді.
КСРО республикалары – РСФСР, Украин КСР және БССР. Осы мәселелер бойынша құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстанның Тұңғыш Президенті Назарбаев және Орталық Азияның басқа да басшылары шақырылған жоқ. Осылайша Ельцин, Кравчук және Шушкевичтің бастамасымен КСРО жойылды. 1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды.
Бұл еліміздің тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамы еді. Мемлекеттік егемендік туралы декларация. 1990 жылы 25 қазанда Жоғарғы Кеңестің қаулысымен Мемлекеттік егемендік туралы Декларация қабылданды. Ол Қазақ КСР - нің егемендігін жариялап, Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде саяси - құқықтық негіздерін жариялады. Онда тұңғыш рет қазақ мемлекеттілігінің тұтастық, аумақтардың бөлінбейтіндігі және мызғымастығы, Қазақстан халықтары мен олардың тілдерінің мәдениетін дамыту, ұлттық бірегейлікті нығайту сияқты қағидаттары бекітілді.
Сондай - ақ құжатта саяси, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді дербес шешу принципі жарияланды. Қазақ КСР - і өзінің ішкі әскерлерін, мемлекеттік қауіпсіздік және ішкі істер органдарын құру құқығын алды. Ал президент елдің көшбасшысы, әкімшілік - атқарушы жоғарғы биліктің басшысы болып танылды. Осы декларацияның арқасында Қазақстан кеңестік заңдарды тоқтатып, өз заңдарын жасай бастады.
Сондықтан да осы қағидаттардың негізінде кейінірек – 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылданды. Кезінде көптеген сарапшылар бұл декларацияда Қазақстанның емес, Қазақ КСР - нің егемендігі жарияланған деп есептеген. Онда адамдар КСРО азаматтығын сақтай алатыны баса айтылды. Ол сондай - ақ халықаралық қатынастарда Қазақстанның тәуелсіздігіне кепілдік бермеді.
Ел КСРО - ның құрамында болды, бірақ одан шығуға құқығы болды. Қазақстан «Мемлекеттік тәуелсіздік туралы» Заң қабылданғаннан кейін ғана әлемдік қоғамдастық мойындаған тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болды. 1991 жылы 12 желтоқсанда Ашхабадта Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркіменстан басшылары бас қосты.
Кездесуде олар КСРО - ның ыдырауы мен славян этносының бірігуі болашақта этникалық қақтығыстарға толы болады, сондықтан Орталық Азия республикаларының басшылары ТМД - ға кіріп, оның ыдырауы туралы шешімге қосылды деген ортақ пікірге келді. Беловежде Ресей, Украина және Беларусь жасаған КСРО. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркіменстан басшылары бұрынғы КСРО - ның бұрынғы одақтас республикалары арасындағы одақтастық туралы жаңа келісімге қол қою туралы бастама көтерді.
Кеңестік жүйеден құтылу басталды, республикалар өздерінің «кеңестік» және «социалистік» атауларынан бас тарта бастады. 1991 жылы 10 желтоқсанда Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында «Қазақ КСР» атауы «Қазақстан Республикасы» болып өзгертілді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республика Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заң қабылдады. 2022 жылғы шілдеде өткен Ұлттық құрылтай отырысында Мемлекет басшысы мемлекеттік мерекелер мен атаулы күндердің тізіміне бірқатар өзгерістер енгізетін кез келгенін айтқан болатын.
«Мен Республика күнін мемлекеттік мереке мәртебесіне қайтаруды ұсынамын. 1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы еліміздің тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамы екенін айта кеткен жөн. «Бұл құжатты қабылдауда Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев өте маңызды рөл атқарды», - деді Қасым - Жомарт Тоқаев.
Президенттің айтуынша, Республика күні еліміздің мемлекеттілікке батыл қадам жасауының символына айналуы тиіс. «Әрине, Тәуелсіздік күнінің бастапқы мағынасы сақталады. Бұл күн басты ұлттық мереке болып қала береді. Дегенмен, бұл күнді тәуелсіздікке сүбелі үлес қосқан ұлттық батырларымызды еске алу күні ретінде атап өту керек», – деп түсіндірді Қ - Ж. Тоқаев.
Республика күні мемлекеттік емес, ұлттық мерекеге айналады. Мемлекеттік мерекелер кезінде мемлекеттік органдарда ресми іс - шаралар міндетті түрде өткізіледі, өйткені олар ерекше тарихи маңызы бар және мемлекеттігіміздің дамуына елеулі әсер еткен оқиғаларды бейнелейді. Керісінше, Тәуелсіздік күнін мемлекеттік күн етуді жоспарлап отыр. Бұл қоғамдық - саяси маңызы бар оқиғаларға арналған даталар. Оларды мерекелеу ресми іс - шаралармен қатар жүруі мүмкін.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ - Орыс Халықаралық Университетінің доценті