Қазақстан мемлекеттілігінің қалыптасуы мен дамуындағы Қазақстан тарихының рөлі туралы

Қазақстан мемлекеттілігінің қалыптасуы мен дамуындағы Қазақстан тарихының рөлі туралы

Өткен жылдың тамыз айында Қазақстан Президенті «Қазір той емес, дұрыс ойлайтын уақыт» деген тақырыппен жарық көрген «Ана тілі» газетіне берген сұхбатында Қ - Ж. Тоқаев: «Біз мемлекет ретінде де, ұлт ретінде де бір орында тұрмауымыз керек. Мұндай жағдайда ел тоқырауға ұшырап, мемлекеттігімізге әсер етеді. Ащы болса да айтарым, біз қазақтар мына бір күрделі дүниеде бізге онша мұқтаж емеспіз. Бізге тек өз мемлекетіміз керек. Біз бұл қарапайым қағиданы ешқашан ұмытпауымыз керек. Қазақстанның дүниежүзіндегі жетістігін көргісі келмейтін, бізді ешқашан жалғыз қалдырмайтын, әр қадамымызды қадағалайтын саясаткерлер, тіпті мемлекеттер де бар. Сондықтан еліміздің дамуы мен көркеюі тек өз қолымызда. Мұндай маңызды сәтте қателесуге құқығымыз жоқ. Ал өз мемлекетін құратын ұлт ретінде біз ең алдымен осы мәселені сезінуіміз керек. Өйткені, қазақ халқының тағдыры тарих таразысында тұр».

Тарих ғылымындағы біржақты көзқарастардан арылып, тарихи өткеніміздің шынайы бейнесін жасап, көне дәуір мен орта ғасыр тарихына ерекше мән беру керек. Қазақстан тарихындағы кеңестік кезең саяси - әлеуметтік, экономикалық, этникалық қайшылықтар мен қасіреттерге толы болғаны даусыз. Алдағы уақытта тарихшылар осы тақырыптарға және басқа да зерттеу сұрақтарына тарихнамалық талдауды күшейтуі керек. Тәуелсіз Қазақстанда әлі де кеңестік дәуірдің ащы шындығын ашатын іргелі зерттеулер жетіспейді. ХХ ғасырдың соңындағы ең үлкен жетістігіміз – Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде құрылуы.

Бұл азаттықтың басы. Осы ұлт - азаттық пен прогрес жолында Алаштың ең лайықты өкілдері қаза тапты. 2021 жылы еліміздің Тәуелсіздігіне 30 жыл толды. Кәсіби тарихшылар ешкімге жалтақтамай, өз халқының тарихын ашық жаза алады. Сонымен қатар, Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихын қайта қарастыру, еліміздің жаңа тарихының өзекті мәселелерін зерттеуді, қазақ диаспорасының тарихын зерттеуді күшейту маңызды. Ең бастысы, Қазақстан тарихы мен қазақ этносының арасында ешқандай айырмашылық жоқ.

Кеңестік тарихи танымдағы біржақты көзқарастардан арылу арқылы ғана өткен тарихымыздың шынайы бейнесін жасауға болады, көне және орта ғасырлар тарихына тоқталу, Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихын объективті және жан - жақты қарастыру және зерттеу, сонымен қатар еліміздің жаңа тарихының өзекті мәселелерін зерттеуді, қазақ диаспорасының тарихын зерттеуді күшейту қажет.

Қазақ халқының бай тарихи өткен жолы бар, оның тарихының беттері бүкіл Орталық Азия мен Еуразияның тарихымен тығыз байланысты, оның аумағы заңды түрде адамзат өркениетінің ең ежелгі орталықтарының бірі болып саналады. Тарих ғылым ретінде жеке адам үшін де, жалпы қоғам үшін де рухани дамудың ажырамас элементі болып табылады. Отаршылдық пен кеңестік унитаризм жағдайында қазақ халқының тарихи санасы қатты деформацияланғанын айта кеткен жөн. Таптық, идеологиялық көзқарастардың басым болуына байланысты тарихи ғылыми зерттеулердің мүмкіндіктері айтарлықтай тарылды.

Тоталитаризм жағдайында тарих режимді қолдау функциясын орындады. Бүгінгі таңда Қазақстан тарихы жаңаша туылуда. Тәуелсіздік жағдайында қоғамның рухани жандануының, оның ұлттық санасы мен ұлттық мақтанышының, тарихи жадының өсуінің белсенді үдерісі жүріп жатқанда, Қазақстанның көне заманнан бүгінге дейінгі объективті және шынайы тарихын қалпына келтіру – бұл үлкен мән. Уақыт өткеннің тарихи тәжірибесіне объективті және сыни баға беруді талап етеді, өйткені одан біз өз заманымыздың көптеген күрделі сұрақтарына жауап табамыз.

Қазақстан тарихы максималистік көзқарас пен оппортунизмнен аулақ бола отырып, қай жерде шындық, қай жерде қателік немесе жалғандық екенін нақты анықтауға көмектесетін шынайы ғылыми болуға тиіс. Ұлттық өткенді қалпына келтіру және сақтау, оның дүниежүзілік тарихтағы орны мен рөлін анықтау, әлемдік өркениетке үлес қосу қоғам тарихын терең білуді талап етеді. Тарихи жады жоқ халық деградацияға ұшырайды. Ол өткенінен бас тарта алмайды, өйткені ол кезде оның болашағы болмайды.

Қазақстан тарихы курсы мынадай маңызды функцияларды орындайды: - танымдық, интеллектуалдық - дамытушы - халықтың тарихи жолын зерттеудің өзінен және тарихшылдық тұрғысынан объективті шынайылықтан, барлық құбылыстар мен процестерді бейнелеуден тұрады. Қазақстан Республикасының тарихын құрастыру; - идеологиялық қызметі – тарихты зерттеу адамның дүниетанымының қалыптасуына тікелей әсер етеді. Дүниетаным дегеніміз – дүниеге, қоғамға, оның даму заңдылықтарына көзқарас – ол объективті шындыққа негізделсе, ғылыми бола алады. Қоғамдық дамуда объективті шындық тарихи фактілер болып табылады.

Тарих, оның деректік жағы – қоғам туралы ғылымның негізін қалаушы іргетас. Тарихи тұжырымдар шын мәнінде ғылыми болуы үшін белгілі бір процеске немесе құбылысқа қатысты барлық фактілерді олардың жиынтығында ерекшеліксіз зерттеу қажет, сонда ғана объективті көрініс алуға және білімнің ғылыми сипатын қамтамасыз етуге болады. Тарихты зерттеудің маңызды философиялық аспектілерінің бірі – ойлауда историзмді қалыптастыру. Тарихшылдық қазіргі білімді адамның кәсібі мен қызмет түріне қарамастан ойлауының алғы шартына айналуы тиіс.

Тарихты оқыту адамды тарихи категориялар бойынша ойлауға, қоғамды дамуда, өзгеруде көруге, қоғамдық өмір құбылыстарын өткенімен байланыстыра бағалауға және оқиғалардың кейінгі ағымымен байланыстыруға үйретеді. Ойлау тарихшылдығы тарихи оқиғаларды, бұқараның, тарихи тұлғалардың іс - әрекетін сол кезеңде шын мәнінде болған тарихи жағдайларға сәйкес бағалай білуді де қамтиды; – тәрбиелік қызметі – тарихи процестерді объективті түрде қамту және оларды қазіргі заман, тарихи тәжірибе, дәстүр сабақтастығы тұрғысынан зерделеу – мұның бәрі халқымыздың жаңа ұрпақтары тәрбиеленетін құндылықтарға айналуы тиіс.

Тарихтың өзі халықтың нағыз тәрбиешісіне айналады. Тарихтың тәрбиелік әсері зор. Өз Отаны мен халқының тарихын, дүниежүзілік тарихты білу азаматтық қасиеттерді – патриотизмді, Отанға, өз халқына, оның өткеніне деген сүйіспеншілікті қалыптастырады. Адамзаттың дамуындағы адамгершілік және адамгершілік құндылықтарын білуге, ар - намыс, қоғам алдындағы парыз сияқты категорияларды түсінуге мүмкіндік береді. «Қазақстан тарихы» гуманитарлық циклдің бір бөлігі бола отырып, құқықтық және демократиялық қоғамда өмір сүретін, моральдық жағынан дені сау, азаматтық белсенді тұлғаны қалыптастыруға арналған университеттегі идеологиялық және тәрбиелік функциялардың ерекше маңызы бар; - іс жүзінде - саяси функция.

Оның мәні мынада: тарих ғылым ретінде тарихи фактілерді ұғыну негізінде қоғамның даму заңдылықтарын аша отырып, қоғам дамуының ғылыми негізделген бағытын жасауға, субъективті шешімдерден аулақ болуға көмектеседі. Өткеннің, бүгіннің, болашақтың бірлігінде халықтың өз тарихына деген қызығушылығының тамыры. Қоғамның одан әрі дамуының бағытын анықтау үшін оның қандай күйден шыққанын және өзінің тарихи жолын қалай өткенін білу қажет. Қызметіміздің міндеттері мен бағыттарын айқындай отырып, азаматтық ұстанымы бар қоғамның белсенді мүшесі болу үшін әрқайсымыз белгілі бір дәрежеде тарихшы болуымыз керек.

Тарихты зерделеу қоғамның әр түрлі қабаттарының, олардың көшбасшыларының мүдделерінің тепе - теңдігін әлеуметтік құбылыстардың нақты мысалдары бойынша ашуға мүмкіндік береді. Сондықтан да тарих қашанда идеологиялық күрестің құралы, адамдардың саяси көңіл - күйіне әсер ету құралы болған, болып келеді және болып қала бермек. Осыған орай, халықтарды бір - біріне итермелемей, түрлі қақтығыстарға итермелемей, қоғамның серпінді дамуына септігін тигізбей, салмақты саяси бағытты дамыту үшін барлық аспектілерді ескеру қажет.

Қазақстан тарихын дүниежүзілік тарихи процестермен байланыссыз дұрыс түсіну мүмкін емес, курстың мақсаты – Қазақстан тарихын тек Орталық Азия аймағында ғана емес, бүкіл әлемде болып жатқан процестермен байланыстыра зерттеу. Қазақстан тарихын зерделеу барысында оны философиялық категориялармен тығыз байланыста көп өлшемді тарихи процесс, әртүрлі тарихи дәуірлердің оң және теріс бағалары мен олардың қосқан үлесін объективті талдау арқылы материалды ұсынудың логикалық формасы ретінде ашып көрсету қажет. қоғам мен мемлекеттің прогрессивті дамуына.

Курстың мазмұны көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі ұзақ тарихи кезеңді қамтиды. Оны зерттеу проблемалық - хронологиялық принципке негізделген. Курста қарастырылып отырған әрбір кезеңге тарихи процестің кезеңдеріне сәйкес нақты хронологиялық шеңбер бар. Қазақстан тарихын зерттеудің әдістемелік және ғылыми – теориялық негіздері мыналар болып табылады: қоғамдық өмір құбылыстарына диалектикалық көзқарас, тарихи процестер мен фактілердің жиынтығын зерттеуге көмектесетін объективтілік, тарихшылдық, ғылыми сипаттағы принциптер.

Тарихты зерделеуде адамзаттық құндылықтар, гуманизм, отансүйгіштік, ұлттық тәуелсіздік идеологиясының ұстанымдары тұрақты мәнге ие. Бұл ретте ұлттық құндылықтарды, халықтық дәстүрлер мен әдет - ғұрыптарды, діни нанымдарды ескеру маңызды. Олар бізді тарихи процесті терең жан - жақты зерттеуге бағыттайды, оны зерттеудің басым бағыттарын айқындайды. Бүгінгі таңда көне дереккөздерді, археологиялық ескерткіштерді зерттеу негізінде терең басымдықпен қамтуды қажет ететін негізгі міндеттердің бірі мемлекеттілік тарихы, этногенез мәселелері, т. б.

Тарих ғылымы көптеген дереккөздерге сүйенеді. Тарихи дереккөздер тарихи процесті тікелей көрсететін барлық нәрселерді қамтиды. Олардың ішінде материалды, жазбаша, этнографиялық, лингвистикалық, ауызша, кино – фото – фоно – материалдарды бөліп аламыз. Оқыту барысында біз тарихтың тірі бұлағын қозғап, дана, өнегелі бола отырып, қайта - қайта дереккөздерге жүгінеміз. Жоғарыда айтылғандардың барлығын ескере отырып, қоғамның рухани жаңғыруында маңызды рөл атқаратын, жан - жақты дамыған, жан - жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу мен қалыптастыруда маңызы зор мемлекетіміздің тарихы деп қорытынды жасауға болады.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ - Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты