Жіктік жалғау. Астана

Сабақтың тақырыбы: Жiктiк жалғау. Астана.
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік: Оқушыларға жалғау түрлері, олардың жасалу жолдары, туралы жалпы түсінік беру, сөйлем ішінен жалғау түрлерін ажырата білуді үйрету және әртүрлі тапсырма түрлерін орындата отырып жалғау түрлерін меңгерту. Астана қаласы туралы білімдерін толықтыру.
2. Дамытушылық: сөздерді жіктеу арқылы оқушылардың логикалық ойлау өрістерін, есте сақтау қабілеттерін, сөздік қорын, ауыз – екі сөйлеу тілдерін дамыту, өз бетінше шығармашылық жұмыс істеу қабілеттерін қалыптастыру.
3. Тәрбиелік: Туған жерге, елге деген сүйіспеншіліктерін арттыру. Өз Отанын қорғай білуге, адамгершілік қасиеттерге баулу.
Сабақтың көрнекілігі: Қазақстан Республикасының картасы, оқулық, сөздік, тірек сызбалар.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Сабақтың әдіс – тәсілі: Түсіндіру, сұрақ – жауап, тексеру, талдау, сын тұрғысынан ойлау технологиясының элементтері, ізденіс, кесте бойынша жұмыс.
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңi:
Оқытушы: - Сәлеметсiздер ме?
- Сәлеметсiз бе
- Қазiр қандай сабақ?
- Қазақ тiлi сабағы
- Бүгiн нешесi?
- Бүгiн қазанның он жетiсi
- Аптаның қай күнi?
- Бүгiн сәрсенбi
- Сәрсенбi орыс тiлiнде қалай аталады?
- Сәрсенбi орыс тiлiнде - среда
- Сәрсенбi қазақ халқы үшiн қандай күн болып есептеледi?
- Сәрсенбi қазақ халқы үшiн сәттi күні болып есептеледi
-«Сәттi күн» сөзiнiң орыс тiлiндегi аудармасы қалай?
- Сәрсенбi сөзiнде қазақ тiлiне тән қандай дыбыстар бар?
- Сәрсенбi сөзiнде қазақ тiлiне тән ә, і дыбыстары бар
- Тағы қандай қазақ тiлiне тән дыбыстар бар?
- Келесi қазақ тiлiне тән дыбыстар: ә, ө, i, ү, ұ, қ, ғ, ң, һ
- Дұрыс, жақсы.
- Олай болса, сiздермен атап отырған қазақ тiлiне тән 9 дыбыспен фонетикалық жаттығу орындайық.
Ә - әтеш, әже, әке, әлем
I - iлiм, iнi, iс
Ө - өгiз, өрнек, өтiрiк
Ұ - ұя, ұл, ұлы, ұлағатты
ғ - ғарыш, ғалым, ғылым
Һ - гауһар, жаһан, айдаһар
Ң - аң, оң, аңыз, қоңыз
Қ - қоғам, құс, құдық
Фонетикалыққ жаттығуды жүргiзудегi себебiмiз, оқушылардың сабаққа деген зейiнiн жинақтау, әрi қазақ тiлiне тән дыбыстарды дұрыс айтуға, сөз арасында дұрыс қолдана бiлуге, шапшаңдыққа, нақтылыққа үйрету.
үй жұмысын пысықтау үшiн қоғам, құс, құдық сөздерiн септеу және осы сөздермен ауызша сөйлем құрастыру.
А. с. қоғам, құс, құдық
I. с. қоғамның, құстың, құдықтың
Б. с. қоғамға, құсқа, құдыққа
Т. с. қоғамды, құсты, құдықты
Ж. с. қоғамда, құста, құдықта
Ш. с. қоғамнан, құстан, құдықтан
К. с. қоғаммен, құспен, құдықпен
- Ал, ендi балалар, бүгiнгi сабағымыздың тақырыбы Жiктiк жалғауы
Жiктiк жалғауы басқа қосымшалар сияқты сөзбен сөздi байланыстырып, қарым - қатынасқа келтiрiп тұрады
Жiктiк жалғауы жалғанған сөз үнемi баяндауыш қызметiнде жұмсалып, бастауышпен жақтық, шақтық жағынан қиыса байланысып келедi. Жiктiк жалғауы баяндауыш қызметiнде келетiн барлық сөзге, сан есiмдерге де, тiптi жеке әрiпке де жалғанады. Сөздерге жiктiк жалғауы үш жақта/I, II, II, III жақта/ және жекеше, көпше түрде жалғанады.
Мысалы: Мен инженермiн. Сен инженерсiң. Сiз инженерсiз. Ол инженер.
Бiз инженермiз. Сендер инженерсiңдер. Сiздер инженерсiздер. Олар инженер.
Жiктiк жалғаудың жалғану тәсiлi:

Жалғаулар Мысалдар

Жекеше Көпше
I - мын,- мiн,- бын,- бiн,- пын,- пiн - мыз,- мiз,- быз,- бiз,- пыз,- пiз бала+мын, жиен+мiн,

II - сың,- сiң, - сыңдар,- сiңдер бала+сың, жиен+сiң,
II - сыз,- сiз - сыздар,- сiздер бала+сыз, жиен+сiз
III ----------- ------------- бала, жиен
Жекеше:

Мен оқушымын, үлкенмiн, оныншымын, кiммiн? қандаймын? Нешiншiмiн?
Сен оқушысың, үлкенсiң, оныншысың, кiмсiң? қандайсың? нешiншiсiң?
Сiз оқушысыз, үлкенсiз, оныншысыз, кiмсiз? қандайсыз? Нешiншiсiз?
Ол оқушы, үлкен, оныншы, кiм? қандай? Нешiншi?

Көпше:
Бiз оқушымыз, үлкенбiз, оныншымыз, кiмбiз? қандаймыз? Нешiншiмiз?
Сендер оқушысыңдар, үлкенсiңдер, оныншысыңдар, кiмсiңдер? қандайсыңдар? нешiншiсiңдер?
Сiздер оқушысыздар, үлкенсiздер, оныншысыздар, кiмсiздер? қандайсыздар? нешiншiсiздер?
Олар оқушы, үлкен, оныншы, кiм? қандай? нешiншi?

Бұларға тән ерекшелiктер: бiрiншiден, олардың түбiрiне жiктiк жалғауы тiкелей жалғанады; екiншiден, үшiншi жақта жiктiк жалғауының көрсеткiшi болмайды.
Екiншi топтағы сөздердiң жiктелуiне – а, - е, - й және – ып, - iп, - п формалы көсемшелер жатады.
Жекеше:
Мен барамын, келемiн, қараймын, сөйлеппiн
Сен барасың, келесiң, қарайсың, сөйлепсiң
Сiз барасыз, келесiз, қарайсыз, сөйлепсiз
Ол барады, келедi, қарайды, сөйлептi

Көпше:
Бiз барамыз, келемiз, қараймыз, сөйлеппiз
Сендер барасыңдар, келесiңдер, қарайсыңдар, сөйлепсiңдер
Сiздер барасыздар, келесiздер, қарайсыздар, сөйлепсiздер
Олар барады, келедi, қарайды, сөйлептi

Екiншi топтағы сөздердiң жiктелуiнде бiр ғана ерекшелiк бар: ол - үшiншi жақта – ды, - дi, - ты, - тi қосымшаларының болуы. Бұл жалғаулар осы топтағы сөздердiң жiктелуiнде жекеше түрде де, көпше түрде де бiркелкi келе бередi. Бұлар етiстiктiң түбiрiне жалғанатын жедел өткен шақпен өте ұқсас, сөйлем талдауда оқушылар осы екеуiн жиi шатастырады.
Үшiншi топтағы сөздерге етiстiктiң жедел өткен шақ формасы (барды, келдi) және шартты рай формасы(барса, келсе) жатады. Бұлар жекеше де, көпше де жiктеледi. Мысалы:
Жекеше:
Мен айттым, кеттiм, оқысам, бiлсем
Сен айттың, кеттiң, оқысаң, бiлсең
Сiз айттыңыз, кеттiңiз, оқысаңыз, бiлсеңiз
Ол айтты, кеттi, оқыса, бiлсе

Көпше:
Бiз айттық, кеттiк, оқысақ, бiлсек
Сендер айттыңдар, кеттiңдер, оқысаңдар, бiлсеңдер
Сiздер айттыңыздар, кеттiңiздер, оқысаңыздар, бiлсеңiздер
Олар айтты, кеттi, оқыса, бiлсе

Үшiншi топтағы сөздердiң жiктелуiнiң I, II жақтарының жалғаулары тәуелдiк жалғауының I, II жағының жекеше түрiмен ұқсас(мысалы: әкем, әкең, әкеңiз), екiншiден, көпше түрiнiң бiрiншi жағы жоғарыдағы екi топқа да ұқсамайды (- ј, - к), ал көпше түрiнiң II жағының жалғауы: - ңдар, - ңыздар.
Үшiншi топта бiрiншi топтағы үлгiге ұқсас арнаулы жалғаулары болмайды.
Төртiншi топтағы сөздерге етiстiктiң бұйрық рай формасы (бар, кел) жатады. Бұлар да жекеше, әрi көпше формада жiктеледi:
Жекеше Көпше
I Мен барайын, келейiн
II Сен бар, кел
Сiз барыңыз, келiңiз
III Ол барсын, келсiн Бiз барайық, келейiк
Сендер барыңдар, келiңдер
Сiздер барыңыздар, келiңiздер
Олар барсын, келсiн

Жаңа тақырыпты бекiту үшiн, келесi тапсырма орындалады.
1. Төмендегi сызбаға бiрнеше мысал келтiрiп жазу:

Сөздер Жұрнақ Көптiк
жалғауы Тәуелдiк
жалғауы Септiк жалғауы Жiктiк жалғауы
Мал - шы - лар - ыңыз - дан - быз
..................

2. «Астана» сөзiне тиiстi жiктiк жалғауын жалғаңыздар

Мен Астаналықпын Бiз Астаналықпыз
Сен Астаналықсың Сендер Астаналықсыңдар
Сiз Астаналықсыз Сiздер Астаналықсыздар
Ол Астаналық Олар Астаналық

Жiктiк жалғауының болымсыз түрi емес, жоқ сөздерiмен жасалады.

Мен Астаналық емес+пiн Бiз Астаналық емес+пiз
Сен Астаналық емес+сiң Сендер Астаналық емес+сiңдер
Сiз Астаналық емес+сiз Сiздер Астаналық емес+сiздер
Ол Астаналық емес Олар Астаналық емес.

Балалар, «Астана» сөзiн жақсы жiктедiңiздер, ендi осы «Астана» сөзiн естiгенде, сiздерде қандай ой туындайды немесе көз алдарыңызға не елестетесiздер?
«Астана» тақырыбына тiрек - сызба толтырайық. (тiрек сөз тақтаға жазылады) Парламент сарайы
Пирамида
Елбасы
Ақорда
Жаңа қала
Оқу орындары
Бәйтерек
Елорда
Тiрек - сызба толтырылғаннан кейiн, бүгiнгi күннiң лексикалық жаңа тақырыбы «Астана» туралы мәтiн үнтаспадан тыңдалады, оқушылар үшiн мәтiн бойынша жаңа сөздер тақтаға жазылады.
Жаңа сөздер:
Жүздесу - встреча
Саяхатшылар - путешественники
әсем - красивый
ашылды - открылся
мұнара - башня
тамсанады - удивляется
Астана
Астана – Қазақстан Республикасының Елордасы. Астана қаласы әсем де сұлу, табиғаты тамаша қала. Астанада көптеген кездесулер,
басқа елдердiң президенттерiмен жүздесулер көп болады. Астанада Елбасы Н. Ә. Назарбаев тұрады. Шетел саяхатшылары Астана қаласына, ондағы әсем, көрiктi жерлерге тамсана қарайды. Елордамызда биiктiгi 97 метрге жететiн «Бәйтерек» мұнарасы бар. Астана қаласы ертеде «Ақмола» деп атанған, ал 1997 жылдан бүгiнгi күнге дейiн «Астана» қаласы деп аталып келедi. Астана қаласы өте әдемi, бұрынғыдан да жаңара түстi. Қазiр онда биiк, бiрнеше қабатты үйлер, көптеген фабрикалар, зауыттар, мектептер, колледждер, университеттер салынуда. Оқырмандар үшiн кiтаптарға бай, үлкен - үлкен кiтапханалар ашылуда. Астана қаласы өте әсем, өте бай және әлемдегi ең тамаша қала десек, асыра айтқанымыз емес, бұл қала шынында да әсемдiгiне көз жетпейтiн, айтуға сөз жетпейтiн қала.

Мәтiн бойынша тапсырмалар:
1. Оқушылар екi - екi сөйлемнен оқып, орысшаға аударады.
2. Тақтадағы жаңа сөздермен сөйлем құрастыру.
3. Мәтiн бойынша сұрақтар құрастыру.
4. Сұрақтарға жауап беру арқылы мәтiннiң қысқаша мазмұнын айтқызу.
5. Мәтiннен етiстiктердi тауып, тиiстi жiктiк жалғауларын жалғау. Мысалы: болады
Жекеше Көпше
1 жақ - мен боламын, бiз боламыз
II жақ – сен боласың, сендер боласыңдар
II жақ – сiз боласыз, сiздер боласыздар
III жақ – ол болады, олар болады
Бүгiнгi сабақта өтiлген жаңа тақырып бойынша мына сызбаны толтырыңыздар:
Бiлемiн Бiлдiм Мен үшiн «жаңа»

Үй тапсырмасы:
1. Мәтiндi әңгiмелеп беру
2. Мәтiннен бiр зат есiм сөздi алып жiктеу.
Мысалы: «оқырман» сөзi
Мен оқырманмын, сен оқырмансың, сiз оқырмансыз,
ол оқырман.
3. Газет - журналдардан «Астана» туралы жазылған мақала немесе өлеңдер тауып, жазып келу.
Бағалау.