Ұлы түрік билеушісі Темір туралы бірер сөз

Ұлы түрік билеушісі Темір туралы бірер сөз

Ұлы Темір бүгінгі Өзбекстан мен Тәжікстанның Орталық Азия аумағындағы түрік тайпасынан шыққан жеңімпаз болды. Жас жігіт ретінде ол жол жүретін саудагерлердің керуендерді тонап, жергілікті тайпалармен күресуге қатысқан қаруланған топты басқарды.
Бір күні ол жебеден (кейбіреулер деректерінде найзадан) жарақат алған еді, содан бастап Ақсақ Темір деп оны атап кеткен еді. Ол атқа мініп, қысқа қашықтықта жүре алды, бірақ ұзың қашыққа оны қасындағылар тасымалдаған.
Бұл жарақат Ұлы Темірдің көтерілуіне кедергі болмады және 14 - ші және 15 - ші ғасырдың басында ол әлемнің ең қорқынышты басшылардың бірі болды.
Темірлан парсы, моңғол және түрікше сөйледі. Ол жақсы білімді басқарушы еді және ғалымдарды құрметтеген, оларды жақсы көрген және оларға жомарт болған билікбасы. Оның физикалық күші жеткіліксіз болды, бірақ оның ақыл - ой қабілеттері мінсіз еді. Ұлы Темір өте ақылды адам деп сипатталған; ол бірінші дәрежелі шахматшы болды және оның миы ең жақсы әскери стратегияларды ойластыра алатын еді.
Ол әскери гений деп саналды және өте құбылмалы саяси құрылымда жұмыс істеуге қабілеті бар жоғары білікті стратег, оның Орталық Азиядағы билігі кезінде көшпенділердің басшыларын қолдап, оларға көмек әрдайым берген еді.
Ақырында ол Самарқанд пен Балхты басқара бастады, бұл ежелгі заманда атақты Бактрия мемлекетінің жерлері болған еді. Темірдың әскери күшінің нығаюна оның қарсыласы - көшпелі жауынгері Тоқтамыш екен – ол Алтын Орда мемлекетін реформалаған және 1385 жылы Солтүстік Персияға жорық жасап, оны тонаған еді.
Жауап ретінде Темір өз қарсыласына шабуылдап, жеңіске қол жеткізеді. 1395 жылы Терек өзенінде соңғы шайқас өтеді және сонда Темір жеңеді. Оның әскерлері Тоқтамыштың аумағын едәуір бұзып, оның нәтижесінде Алтын Орда мемлекеті ыдырап кетеді. Содан кейін ол Багдад пен Шираз жойды.
1387 жылы Темір Исфаханға кіріп, қала халқы тез арада темірдің билігін мойындады. Алайда, Исфахан тұрғындарына Темірдің қойған оларға жоғары салықтар ұнамады. Олар темірге қарсы куөтеріліс жасады.
Жауап ретінде Темір жергілікті адамдарды өлтіруді бұйырды; қайтыс болғандардың саны 100 мыңнан 200 мың адамға дейін болған екен. 28, әрқайсында 1 500 адам басынан, мұнара тұрғызылды.
Оның армиясы жақсы ұйымдастырылған еді; әрқайсысы «тұман» (он мың адам) мыңдаған, жүздеген және онға бөлінді. Армиясында қатаң тәртіп болған еді, Темір өзі понтонның көпірлерін және сарбаздар лагерлерін салуды бақылап отырды.
Шамамен төрт ондаған жыл бойы ол өзінің Бағдат, Дамаск және Дели қалаларына шабуыл жасап, бағындырды. Ол Үндістанның 100 мың тұтқынын өлтіруді бұйырды және бір күнде жасалды дейді екен. Содан кейін араб, грузин және парсы қалалары тонап, толықтай жойды.
Оның әскерлері Еуропа шекарасына жетті, бірақ оның ең үлкен арманы Қытайды жаулап алу еді. Ол Эгей теңізіне өз билік ететін аумағын кеңейтті, соңында Темір Измирде (Түркия) христиан крест жорықшыларының бекіністерін жаулап алып, туған Самарқандқа жеңімпаз ретінде келді. 1405 жылы Ұлы Темір дүниеден өтеді.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ - Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты