Қаңқа бөліктері

Биология. 8 - сынып.
Сабақтың тақырыбы: Қаңқа бөлімдері
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушыларды қаңқаның маңызымен және қаңқа бөлімдерімен таныстыру.
Дамытушылығы: Оқушылардың ойлау және танымдылық қабілетін дамыту, оқу материалдарын толық меңгеру үшін өз бетімен жұмыстануға дағдыландыру.
Тәрбиелік мәні: Оқушыларды адамгершілікке, ден саулығын күте білуге, жеке бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу.
Сабақтың типі: Жаңа сабақ меңгерту
Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау
Сабақтың әдісі: Баяндау. СТО әдістерін пайдалану, тірек - сызба құру.
Сабақтың пән аралық байланысы: Дене шынықтыру, математика
Сабақтың көрнекілігі: Қаңқа, плакаттар, суреттер.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІV. Бекіту сұрақтары
V. Бағалау
VІ. Үйге тапсырма беру.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
1. Барлық мәліметті қабылдайтын арнайы сезім мүшелерін ата.
2. Көру арқылы қоршаған ортадан қанша пайыз мәлімет аламыз?
3. Есту мүшесі нешеге бөлінеді?
4. Есту сүйекшелері қай құлақта орналасқан?
5. Сипап сезу арқылы нені сезуге болады?
6. Тілдің әр түрлі бөліктері нені сезеді?
7. Адам үшін иіс сезу мен дәм сезудің маңызы қандай?
8. Неліктен біз тек суда еритін заттардың дәмін сезе аламыз?
9. Тамақ қабылдауға қандай сезім мүшелері қатысады
ІІІ. Жаңа сабақ түсіндіру
Ой қозғау. Қаңқа қандай қызмет атқарады?

Тірек. Пішінін сақтау. Қан түзілу.
Қаңқаның маңызы.
Қорғаныштық. Зат алмасу. Қимыл – қозғалыс

Мағынаны ашу.
Оқулықтың 23 бетін ашып, мәтінді оқып шығамыз. Оқушыларды 5 топқа
бөліп, кубикті лақтырып қандай тапсырманы орындау керектігін анықтаймыз.
І. Бас қаңқасы сүйектерін, қызметін анықтау.
ІІ. Дене қаңқасы, омыртқа жотасының құрылысы мен қызметін анықтау.
ІІІ. Кеуде қуысы сүйектерін, қызметін анықтау.
ІV. Иық белдеуі мен қол сүйектерінің құрылысы мен қызметін анықтау.
V. Жамбас белдеуі мен аяқ сүйектерінің құрылысы мен қызметін анықтау.
Тірек - қимыл жүйесінің маңызы.
Қаңқа сүйектерден және олардың байланысынан тұрады. Ол біздің денемізге тірек болып, пішінін сақтайды, қорғаныштық және қан түзілу қызметін атқарады, зат алмасуға қатысады. Дене және аяқ - қол сүйектері иінтірек болып табылады. Ол арқылы дененің кеңістіктегі қимыл - қозғалысы жүзеге асырылады.
Бас сүйек, кеуде қуысы, жамбас астауы маңызды мүшелерді: ми, жүрек, өкпе, асқазан, жыныс мүшелерді қорғайды.
Түтікті сүйектің басы сүйектің қызыл кемігін, ал қуысы сүйектің сары кемігін қорғайды.
Адам қаңқасы 200 - ден астам сүйектен тұрады. Әрбір сүйектің белгілі бір пішіні, мөлшері және қаңқадағы белгілі бір орны болады.
І топ. Бас қаңқасы сүйектерін, қызметін анықтау.
Бас қаңқасы — бас сүйек екі: ми және бет бөлігінен тұрады. Ми бас сүйегінің сүйектері — маңдай, шүйде, жұп самай және төбе сүйектері өзара берік байланысқан Олар миды қорғайды. Шүйде сүйегінің үлкен тесігі бар. Бұл жерде ми мен жұлын жалғасады. Сүйектегі көптеген майда тесіктер арқылы жүйкелер мен қан тамырлары өтеді.
Бас сүйектің бет бөлігін ірі сүйектер — қозғалмайтын үстіңгі ж\е қозғалмалы астыңғы жақ сүйектері құрайды. Жақ сүйектерінде тістер орналасқан. тіс түбірі жақ сүйегіндегі ұяда терең орналасқан, сондықтан олар берік бекиді.
ІІ топ Дене қаңқасы, омыртқа жотасының құрылысы мен қызметін анықтау.
Дене қаңқасына омыртқа жотасы мен кеуде қуысы жатады. Омыртқа жотасы дене бөліктерін байланыстырып, жұлынның қорғаныш қызметін, бас, қол, бүкіл дененің тірек кызметін атқарады Омыртқа жотасының жоғары бөлігі бас сүйекпен байланысады. Омыртқа жотасы 33 - 34 омыртқадан тұрады. Оны мойын
(7 омыртқа), арқа (12 омыртқа), бел (5), сегізкөз (сегізкез түзетін косыла ескен
5 омыртқа), құйымшақ (кұйымшақ түзетін қосыла өскен 4 — 5 омыртқа) бөлімдері құрайды Омыртқа жотасы иілім түзеді, оның екеуінің дөңес жері - алға, ал екеуінікі артқа бағытталған. Иілімнің болуы адамды басқа омыртқалы жануарлардан ерекшелейді және ол дененің тік бағытына және тік жүруге байланысты. Иілімдер еркін қозғалуды, тепе - тендікті сақтауды қамтамасыз етеді. Омыртқалар арасында серпімді омыртқааралық дискілер орналасқан. Омыртқа жотасының қозғалғыштығы жақсы, оның қозғалуы үш ось айналасында жүзеге асырылады.

Ол әрқайсысының денесі, омыртқа тесігін түзетін артқы доғасы бар омыртқалардан тұрады. Бірінің үстіне бірі орналасып, омыртқа тесігі жұлын орналасатын омыртқа өзегін түзеді. Доғадан өсінділері таралады, оларға бұлшық еттер бекиді.
ІІІ. Кеуде қуысы сүйектерін, қызметін анықтау.
Кеуде қуысы. Арқа омыртқалары, қабырғалар мен төс кеуде қуысын түзеді.
Адамда доға тәрізді иілген жалпақ 12 жұп қабырға болады. Олар артқы жағынан арқа омыртқаларымен жалғасады, ал алдыңғыдағы (төменгі екі жұбынан басқа) төспен байланысады. Қабырғалардың қозғалуы адамның тыныс қозғалыстарына қатысады.
ІV топ. Иық белдеуі мен қол сүйектерінің құрылысы мен қызметін анықтау.
Иық белдеуі екі жауырын мен екі бұғанадан тұрады, жауырын — кеуде қуысынын артқы - жағында орналасқан үшбұрышты жалпақ сүйек. Бұғананың бір ұшы төстің жоғары ұшымен, екінші ұшы — жауырынмен қосылған. Қолдың еркін қозғалатын қаңқасы үш бөлімнен: тоқпан жілік, көрі жілік, білек және қол басы сүйектерінен тұрады. Тоқпан жілік жауырынмен қозғалмалы байланысатын иық буынын түзіп, қолмен әр түрлі қимыл жасауға мүмкіндік береді. Тоқпан жіліктің ішкі қуысы сүйек толы болады. Шынтақ сүйегімен білектің шынтақ буынында айналмалы қозғалыс жасайтындай болып байланысқан. Қол басы сүйектерінің үш бөлімін ажыратады: білезік сүйектері, алақан сүйектері және майда сүйектерден тұратын саусақ сүйектері.
V топ. Жамбас белдеуі мен аяқ сүйектерінің құрылысы мен қызметін анықтау
Аяқ қаңқасы (жамбас белдеуі) омыртқа жотасының сегізкөз бөлімінен және екі жамбас сүйегінен тұрады. Жамбас сүйектері мен сегізкөз омыртқа бағанасын, яғни бүкіл дене сүйенетін тірек түзеді. Жамбас белдеуіне аяқтың еркін қозғалатын сүйектері мен бұлшық еттер жалғасады. Жамбас белдеуі олар үшін тірек болып табылады және олардың қозғалуына қатысады. Жамбас белдеуі ішкі мүшелерді қорғайды және оларды ұстап тұрады.
Аяқтың еркін қозғалатын сүйектеріне ортан жілік, асықты жілік, шыбық сүйегі және майда 26 сүйектен тұратын толарсақ (тілерсек), табан ж\е бақай сүйектері жатады. Тік жүруге байланысты адамның аяқ басы жүрісті қамтамасыз ететін күмбез тәрізді пішінге ие болды
ІІ бөлім
Биологиялық диктант
1. Сүйек …………. ұлпасына жатады.
2. Тірек – қимыл жүйесі ………. мен …….. тұрады.
3. Иық белдеуін ……., ……… түзеді.
4. Дене қаңқасына …… …… мен ……. ……… жатады.
5. Түтікті сүйектің басы….. кемігін, ал қуысы …….. кемігін қорғайды.
6. Адамның омыртқа жотасы ……иілімнен тұрады.
7. Кеуде қуысын …………, ……….. мен ……… түзеді.
ІІІ бөлім
Сандар сыр шертеді. Семантикалық карта.
№ Сандар Жұп
қабырғалар
Омыртқа жотасы.
Сегізкөз Мойын
Жамбас Құйымшақ Омыртқа жотасының ұзындығы Толарсақ Ортан жілік Адам қаңқасы
1 200 +
2 40 +
3 2 +
4 12 +
5 33 - 34 +
6 4 – 5 +
7 7 +
8 26 +
9 5 +
10 1, 5 +

ІV бөлім
Тренинг. Жеке тұлғаны дамыту
1. Аз уақыт ішінде оқушының есте сақтау қабілетін дамыту.
Оқушыларға 20 термин сөздері беріледі, 30 секунд ішінде көргендерін есте сақтап, көбірек термин сөздерін жазады.

1. Қаңқа 6. Төс 11. Арқа. 16. Саусақ
2. Маңдай 7. Жауырын 12. Мұрын 17. Тізе
3. Төбе 8. Бұғана 13. Тоқпан 18. Құйымшақ
4. Самай 9. Қабырға 14. Жілік 19 Жота
5. Жамбас 10. Омыртқа 15. Кеуде қуысы 20. Кәрі жілік

2. Естігенін есте сақтау
1 минут ішінде 20 сөзді есте сақтау.

1. Асықты жілік 6. Садақ 11. Шүйде 16. Шынтақ
2. Білезік 7. Шонданай 12. Алақан 17. Мойын
3. Сегізкөз 8. Шыбық 13. Шат 18. Сүйек
4. Төстік 9. Таңдай 14. Мықын 19. Табан
5. Бел 10. Башпай 15 Білек 20. Толарсақ

V Сүйектің түрлерін анықтау кестесі.
Берілген сүйектерге «+» белгісін тиісті бағанаға қойыңыздар.

Р/с Сүйектер Бас сүйектер Иық белдеуі, қол сүйектері Жамбас белдеуі
аяқ сүйектері
Бұғана
Шыбық (садақ) сүйегі
Шүйде сүйегі
Ортан жілік
Шынтақ сүйек
Жауырын
Асықты жілік
Тоқпан жілік
Білезік сүйектері
Толарсақ сүйектері
Жамбас сүйектері
Башпай сүйектері
Саусақ сүйектері
VІ Адам мен жануарлар қаңқасының ұқсастығы мен ерекшелігін көрсетіңіздер.
Венн диаграммасы.
Бағалау. Үйге тапсырма § 21
І. Бас қаңқасы сүйектерін, қызметін анықтау.
Берілген тапсырмаларды сызба түрінде жіктеп жазу.
Ми сауыты
Бас сүйек
Бет сүйегі
ІІ. Дене қаңқасы, омыртқа жотасының құрылысы мен қызметін анықтау.
Омыртқа жотасы
ІІІ. Кеуде қуысы сүйектерін, қызметін анықтау.
Кеуде қуыс сүйектері
ІV. Иық белдеуі мен қол сүйектерінің құрылысы мен қызметін анықтау.
Иық белдеуі
Қол сүйектері
V. Жамбас белдеуі мен аяқ сүйектерінің құрылысы мен қызметін анықтау.
Жамбас белдеуі Аяқ сүйектері
Сүйектің түрлерін анықтау кестесі.
Берілген сүйектерге «+» белгісін тиісті бағанаға қойыңыздар.
Р/с Сүйектер Бас сүйектер Иық белдеуі, қол сүйектері Жамбас белдеуі
аяқ сүйектері
Бұғана
Шыбық (садақ) сүйегі
Шүйде сүйегі
Ортан жілік
Шынтақ сүйек
Жауырын
Асықты жілік
Тоқпан жілік
Білезік сүйектері
Толарсақ сүйектері
Жамбас сүйектері
Башпай сүйектері
Саусақ сүйектері

Сүйектің түрлерін анықтау кестесі.
Берілген сүйектерге «+» белгісін тиісті бағанаға қойыңыздар.

Р/с Сүйектер Бас сүйектер Иық белдеуі, қол сүйектері Жамбас белдеуі
аяқ сүйектері
Бұғана
Шыбық (садақ) сүйегі
Шүйде сүйегі
Ортан жілік
Шынтақ сүйек
Жауырын
Асықты жілік
Тоқпан жілік
Білезік сүйектері
Толарсақ сүйектері
Жамбас сүйектері
Башпай сүйектері
Саусақ сүйектері
Сандар сыр шертеді. Семантикалық карта.

№ Сандар Жұп қабырғалар
Омыртқа жотасы.
Сегізкөз Мойын
Жамбас Құйымшақ Омыртқа жотасының ұзындығы Толарсақ Ортан жілік Адам қаңқасы
1 200
2 40
3 2
4 12
5 33 - 34
6 4 – 5
7 7
8 26
9 5
10 1, 5
Сандар сыр шертеді. Семантикалық карта.
№ Сандар Жұп қабырғалар
Омыртқа жотасы.
Сегізкөз Мойын
Жамбас Құйымшақ Омыртқа жотасының ұзындығы Толарсақ Ортан жілік Адам қаңқасы
1 200
2 40
3 2
4 12
5 33 - 34
6 4 – 5
7 7
8 26
9 5
10 1, 5
Биологиялық диктант
1. Сүйек …………. ұлпасына жатады.
2. Тірек – қимыл жүйесі ………. мен …….. тұрады.
3. Иық белдеуін ……., ……… түзеді.
4. Дене қаңқасына …… …… мен ……. ……… жатады.
5. Түтікті сүйектің басы….. кемігін, ал қуысы …….. кемігін қорғайды.
6. Адамның омыртқа жотасы ……иілімнен тұрады.
7. Кеуде қуысын …………, ……….. мен ……… түзеді.
Биологиялық диктант
1. Сүйек …………. ұлпасына жатады.
2. Тірек – қимыл жүйесі ………. мен …….. тұрады.
3. Иық белдеуін ……., ……… түзеді.
4. Дене қаңқасына …… …… мен ……. ……… жатады.
5. Түтікті сүйектің басы….. кемігін, ал қуысы …….. кемігін қорғайды.
6. Адамның омыртқа жотасы ……иілімнен тұрады.
7. Кеуде қуысын …………, ……….. мен ……… түзеді.

Биологиялық диктант
1. Сүйек …………. ұлпасына жатады.
2. Тірек – қимыл жүйесі ………. мен …….. тұрады.
3. Иық белдеуін ……., ……… түзеді.
4. Дене қаңқасына …… …… мен ……. ……… жатады.
5. Түтікті сүйектің басы….. кемігін, ал қуысы …….. кемігін қорғайды.
6. Адамның омыртқа жотасы ……иілімнен тұрады.
7. Кеуде қуысын …………, ……….. мен ……… түзеді.

Биологиялық диктант
1. Сүйек …………. ұлпасына жатады.
2. Тірек – қимыл жүйесі ………. мен …….. тұрады.
3. Иық белдеуін ……., ……… түзеді.
4. Дене қаңқасына …… …… мен ……. ……… жатады.
5. Түтікті сүйектің басы….. кемігін, ал қуысы …….. кемігін қорғайды.
6. Адамның омыртқа жотасы ……иілімнен тұрады.
7. Кеуде қуысын …………, ……….. мен ……… түзеді.

Оқушылар осы термин сөздерін естеріне сақтап, көбірек термин сөздерді жазыңдар

1. Қаңқа 6. Төс 11. Арқа. 16. Саусақ
2. Маңдай 7. Жауырын 12. Мұрын 17. Тізе
3. Төбе 8. Бұғана 13. Тоқпан 18. Құйымшақ
4. Самай 9. Қабырға 14. Жілік 19 Жота
5. Жамбас 10. Омыртқа 15. Кеуде қуысы 20. Кәрі жілік

Оқушылар осы термин сөздерін естеріне сақтап, көбірек термин сөздерді жазыңдар

1. Қаңқа 6. Төс 11. Арқа. 16. Саусақ
2. Маңдай 7. Жауырын 12. Мұрын 17. Тізе
3. Төбе 8. Бұғана 13. Тоқпан 18. Құйымшақ
4. Самай 9. Қабырға 14. Жілік 19 Жота
5. Жамбас 10. Омыртқа 15. Кеуде қуысы 20. Кәрі жілік

Оқушылар осы термин сөздерін естеріне сақтап, көбірек термин сөздерді жазыңдар

1. Қаңқа 6. Төс 11. Арқа. 16. Саусақ
2. Маңдай 7. Жауырын 12. Мұрын 17. Тізе
3. Төбе 8. Бұғана 13. Тоқпан 18. Құйымшақ
4. Самай 9. Қабырға 14. Жілік 19 Жота
5. Жамбас 10. Омыртқа 15. Кеуде қуысы 20. Кәрі жілік

Оқушылар осы термин сөздерін естеріне сақтап, көбірек термин сөздерді жазыңдар

1. Қаңқа 6. Төс 11. Арқа. 16. Саусақ
2. Маңдай 7. Жауырын 12. Мұрын 17. Тізе
3. Төбе 8. Бұғана 13. Тоқпан 18. Құйымшақ
4. Самай 9. Қабырға 14. Жілік 19 Жота
5. Жамбас 10. Омыртқа 15. Кеуде қуысы 20. Кәрі жілік

Оқушылар осы термин сөздерін естеріне сақтап, көбірек термин сөздерді жазыңдар

1. Қаңқа 6. Төс 11. Арқа. 16. Саусақ
2. Маңдай 7. Жауырын 12. Мұрын 17. Тізе
3. Төбе 8. Бұғана 13. Тоқпан 18. Құйымшақ
4. Самай 9. Қабырға 14. Жілік 19 Жота
5. Жамбас 10. Омыртқа 15. Кеуде қуысы 20. Кәрі жілік

2. Естігенін есте сақтау
1 минут ішінде 20 сөзді есте сақтау.

1. Асықты жілік 6. Садақ 11. Шүйде 16. Шынтақ
2. Білезік 7. Шонданай 12. Алақан 17. Мойын
3. Сегізкөз 8. Шыбық 13. Шат 18. Сүйек
4. Төстік 9. Таңдай 14. Мықын 19. Табан
5. Бел 10. Башпай 15 Білек 20. Толарсақ

1. Маңдай сүйегі 6. Үстіңгі жақ сүйегі
2 Төбе сүйегі 7. Астыңғы жак сүйегі
3. Шүйде сүйегі
4. Самай сүйегіі
5. Бет сүйегі

Табан сүйектері

Топай сүйек
Жауырын
Қабырғалар
Жамбас

Кеуде қуысы
Алдынғы жағынан
Бұғана
Қабырғалар

Омыртқа жотасының бөлімдері
1 - мойын омыртқасы
Құйымшак
Омыртқа жотасының құрылысы
Қабырғалар
Алдынғы жағынан
Омыртқа жотасының кеуде бөлімі

Білек кәрі жілік және шынтақ сүйектерінен тұрады. Кәрі жілік.
Кәрі жілік
Шынт; сүйек
Саусақ сұйектері
Ортан
Жіліншік
Асықты жілік

57 - сурет. Жамбас белдеуі және аяқ сүйектері